Democritus
Democritus प्राचीन ग्रीक दार्शनिक हुन्, जसको जन्म लगभग ४६० ईसा पूर्व थ्रेसको अब्डेरामा भएको थियो। उनलाई आधुनिक वैज्ञानिक विचारको अग्रदूत मानिन्छ किनभने उनले विश्वको परमाणु सिद्धान्त विकास गरेका थिए। उनका शिक्षक Leucippus संगै, Democritus ले प्रस्ताव गरे कि ब्रह्माण्ड साना, अविभाज्य कणहरूबाट बनेको छ, जसलाई उनले परमाणु भने (ग्रीक शब्द “atomos” जसको अर्थ “अविभाज्य” हुन्छ)। उनका अनुसार, यी परमाणुहरू निरन्तर गतिमा रहन्छन् र विभिन्न तरिकाले संयोजन भएर भौतिक संसारलाई निर्माण गर्छन्। उनले विश्वास गरे कि सबै वस्तु र जीवहरू यी परमाणुहरूबाट बनेका छन्।
Democritus को दर्शनको प्रमुख पक्षहरू:
- परमाणुवाद (Atomism): Democritus को परमाणु सिद्धान्तले भन्यो कि ब्रह्माण्ड परमाणुहरूको यान्त्रिक अन्तरक्रियाबाट सञ्चालन हुन्छ। परमाणुहरूका विभिन्न आकार र आकारहरू हुन्छन्, तर ती विनाशक र शाश्वत हुन्छन्। हाम्रो वरिपरिको भिन्न भिन्न वस्तुहरू यी परमाणुहरूको विभिन्न संयोजन र अन्तरक्रियाबाट उत्पन्न भएका छन्।
- रिक्तता (Void): Democritus ले विश्वास गरे कि परमाणुहरूको बीचमा एक प्रकारको “खाली स्थान” (void) हुन्छ। यस रिक्तताले परमाणुहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा चल्न अनुमति दिन्छ, र तिनीहरूको गति, टकराव, र संयोजनले सबै भौतिक घटनाहरूलाई उत्पन्न गर्छ।
- नियतिवाद (Determinism): Democritus को दर्शन नियतिवादी थियो, जसको अर्थ उनले विश्वास गरे कि ब्रह्माण्डका सबै घटनाहरू, मानिसका क्रियाहरू समेत, परमाणुहरूको गति र अन्तरक्रियाद्वारा निर्धारण गरिन्छ, र कुनै पनि कुरा संयोगले हुँदैन।
- ज्ञानशास्त्र (Epistemology): Democritus ले दुई प्रकारका ज्ञान छुट्ट्याए: “वैध” र “अवैध” ज्ञान। अवैध ज्ञान इन्द्रियहरूबाट प्राप्त हुन्छ र यसले सधैं यथार्थता स्पष्ट रूपमा देखाउँदैन, किनकि इन्द्रिय अनुभवहरूले वास्तविकता (परमाणु र रिक्तता) लाई पूर्ण रूपमा बुझ्न सक्दैन। वैध ज्ञान भने बौद्धिक तर्कबाट आउँछ, जसले परमाणु संरचनालाई बुझ्न मद्दत गर्छ।
- नैतिकता (Ethics): नैतिकतामा, Democritus ले मितव्ययी जीवन र सन्तुष्टिको पक्षपोषण गरे। उनले भने कि खुशी (जसलाई उनले “euthymia” भने, जसको अर्थ शान्त वा सन्तुलित मानसिक अवस्था हो) आन्तरिक शान्ति र बुद्धिको विकासबाट प्राप्त हुन्छ, सम्पत्ति वा ख्यातिको खोजीबाट होइन। उनले आत्मनियन्त्रण, सन्तुलन, र तर्कसंगत सोचलाई खुशी जीवनको मार्ग भने।
- भौतिकवाद (Materialism): Democritus लाई प्रारम्भिक भौतिकवादी मानिन्छ, किनकि उनले विश्वास गरे कि केवल पदार्थ (परमाणु र रिक्तता) मात्र अस्तित्वमा छ। उनले कुनै पनि आत्मिक वा अमूर्त पदार्थको अस्तित्व अस्वीकार गरे, र भने कि आत्मा पनि परमाणुहरूबाट बनेको हुन्छ, जुन मृत्युको समयमा विघटन हुन्छ।
विरासत:
Democritus का परमाणु सम्बन्धी विचारहरू अनुमानमा आधारित भए पनि, उनले आधुनिक परमाणु सिद्धान्तको जग बसाले। उनका भौतिकवादी र नियतिवादी दृष्टिकोणले पछि आउने विचारकहरूलाई प्रभाव पार्यो, जस्तै Epicurus र केही आधुनिक वैज्ञानिकहरू। यद्यपि उनको काम प्राचीन कालमा Plato र Aristotle जस्ता दार्शनिकहरूद्वारा छायामा परेको थियो, उनको विचारको पुनःमूल्याङ्कन वैज्ञानिक क्रान्तिको समयमा भयो।
क्रमश :
९ / १३ /२०२४