खलीफा मामुन (अल-मामुन) इस्लामको सुनौलो युगको एक प्रमुख खलीफा थिए। उनको पूरा नाम अबु अल-अब्बास अब्दुल्लाह अल-मामुन इब्न हारुन अल-रशीद हो। उहाँ अब्बासी खलीफा वंशका सातौं खलीफा थिए र सन् 813 देखि 833 सम्म शासन गर्नुभयो।
प्रारम्भिक जीवन
खलीफा मामुन सन् 786 मा बग्दादमा जन्मनुभएको थियो। उहाँ प्रसिद्ध खलीफा हारुन अल-रशीदका छोरा हुनुहुन्थ्यो। बाबुको मृत्युपछि मामुन र उहाँका सौतेनी भाइ अमिनबीच सत्ताका लागि गृहयुद्ध (चौथो फितना) भयो। अन्ततः मामुनले सन् 813 मा जित हासिल गरेर खलीफा बने।
ज्ञान र विज्ञानप्रति रुचि
मामुन एक महान विद्वान र ज्ञानप्रेमी शासक मानिनुहुन्छ। उहाँले बैतुल हिक्मा (House of Wisdom) स्थापना गर्नुभयो, जुन बग्दादमा रहेको एउटा ज्ञान केन्द्र थियो। यहाँ ग्रीक, फारसी, र भारतीय शास्त्रहरूलाई अरबीमा अनुवाद गरिन्थ्यो। यस संस्थाले गणित, खगोलशास्त्र, औषधि, दर्शन आदि क्षेत्रमा ठूलो योगदान पुर्यायो।
उहाँको पालामा पहिलो खगोल वेधशाला (observatory) निर्माण गरियो, र विभिन्न संस्कृतिका नक्साहरू मिलाएर पृथ्वीको नक्सा तयार पारियो।
🔶 धार्मिक नीति: मिह्ना
मामुन मुताजिला सम्प्रदायका समर्थक थिए, जसले तर्क र दर्शनमा विश्वास राख्थ्यो। उहाँले सन् 833 मा मिह्ना (Inquisition) सुरु गर्नुभयो, जसमा विद्वानहरूलाई कुरान “अल्लाहको वाणी होइन, सिर्जित (created)” हो भन्ने मान्यता स्वीकार्न बाध्य पारियो। यो नीतिलाई धेरै विद्वानहरूले विरोध गरे, जसमध्ये अहमद इब्न हनबल प्रमुख थिए।
🔶 शासन र सैनिक गतिविधि
मामुनले शासन सुदृढ गर्न फारसी र तुर्की सैनिकहरूलाई बढावा दिनुभयो। उहाँले खुरासान क्षेत्रलाई ताहिरी वंशलाई सुम्पिनुभयो र उनीहरूलाई केही स्वायत्तता दिनुभयो। विदेश नीति अन्तर्गत उनले बाइजेन्टाइन साम्राज्यसँग युद्धहरू जारी राख्नुभयो।
🔶 मृत्युः
खलीफा मामुनको सन् 833 मा तुर्कीको टार्ससमा मृत्यु भयो, जब उहाँ सैन्य अभियानमा हुनुहुन्थ्यो। उहाँको उत्तराधिकारी उहाँका भाइ अल-मुअतासिम बने।
🔶 विरासत
खलीफा मामुन इस्लामको इतिहासमा सबैभन्दा बौद्धिक खलीफामध्ये एक मानिनुहुन्छ। उहाँको ज्ञानप्रेम, तर्कवादी धार्मिक दृष्टिकोण, र विज्ञानमा लगानीले इस्लामी सुनौलो युगको आधार तयार गर्यो।
क्रमश :