Jeno.
झेनो अफ एलेआ (Zeno of Elea) एक प्राचीन ग्रीक दार्शनिक थिए, जो पार्मेनिडीसका शिष्य थिए। उनले लगभग ५ औं शताब्दी ईसा पूर्वमा आफ्नो दर्शन प्रस्तुत गरेका थिए। झेनोलाई मुख्यतः आफ्नो विरोधाभास (paradoxes) का लागि चिनिन्छ, जसले समय, गति, र बहुलताको सामान्य अवधारणालाई चुनौती दिन्छन्। उनका विरोधाभासहरूले पश्चिमी दर्शनशास्त्रमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्।
झेनोको दर्शनका प्रमुख पक्षहरू:
- झेनोका विरोधाभासहरू: झेनोका विरोधाभासहरू प्रायः समय, गति, र बहुलतासँग सम्बन्धित छन्। उनले यी विरोधाभासहरू प्रस्तुत गरेर देखाउन खोजे कि सामान्य धारणाहरूमा तार्किक त्रुटिहरू छन्। उनका केही प्रसिद्ध विरोधाभासहरू:
- एखिलिस र कछुवा: यस विरोधाभासमा, झेनोले तर्क गर्छन् कि यदि एक तीव्र धावक (एखिलिस) र एउटा सुस्त गतिमा हिँड्ने कछुवा बीचको दौड हुन्छ, र कछुवाले सुरुवातमा सानो अग्रता पाउँछ भने, एखिलिस कहिल्यै कछुवालाई समात्न सक्दैन। किनभने हरेक पटक एखिलिसले कछुवाले पछिल्लो स्थानमा पुगेको ठाउँमा पुग्छ, कछुवा त्यस समयमा अगाडि बढिसकेको हुन्छ। यसले देखाउँछ कि दौड सम्भव हुँदैन, यद्यपि यो व्यावहारिक रूपमा सम्भव देखिन्छ।
- डाइकोटमी (द्वैतवाद): यसमा झेनोले तर्क गर्छन् कि कुनै पनि गन्तव्यमा पुग्न, पहिले आधा दूरी पार गर्नुपर्छ। त्यसपछि पुन: बाँकी आधा दूरीको आधा पार गर्नुपर्छ। यो प्रक्रिया अनन्त रूपमा चलिरहन्छ, जसले देखाउँछ कि कुनै पनि गन्तव्यमा पुग्न असम्भव छ।
- तीर विरोधाभास: यस विरोधाभासमा, झेनोले तर्क गर्छन् कि यदि कुनै तीर चलिरहेको छ भने, कुनै पनि विशेष समयमा तीर एक निश्चित स्थानमा अडिएको हुन्छ। यस अनुसार, तीर वास्तवमा कहिल्यै चल्दैन, यो केवल एक स्थानबाट अर्को स्थानमा स्थानान्तरण हुन्छ, तर यो विचार विरोधाभासी छ।
- झेनोको लक्ष्य: झेनोको विरोधाभासहरूको मुख्य लक्ष्य पार्मेनिडीसको विचारलाई समर्थन गर्नु थियो। पार्मेनिडीसले तर्क गरेका थिए कि वास्तविकता अपरिवर्तनीय, एकल, र स्थायी छ, र झेनोले यिनै विरोधाभासहरू मार्फत परिवर्तन र बहुलताको सामान्य अवधारणालाई चुनौती दिए। उनका विरोधाभासहरूले देखाउन खोजेका छन् कि परिवर्तन र बहुलताको धारणा तार्किक रूपमा सम्भव छैन।
- झेनोको प्रभाव: झेनोका विरोधाभासहरूले पछि आउने दार्शनिकहरू र गणितज्ञहरूलाई गहिरो प्रभाव पारे। विशेष गरी गणित र गति सम्बन्धी अध्ययनमा यी विरोधाभासहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। झेनोका विचारहरूले पश्चिमी दर्शनमा तर्कशास्त्र (logic) र दर्शनशास्त्रको अध्ययनमा नयाँ दिशा प्रदान गरे।
सारमा, झेनो अफ एलेआ एक महत्त्वपूर्ण प्राचीन ग्रीक दार्शनिक थिए, जसले पार्मेनिडीसको विचारलाई समर्थन गर्न आफ्ना विरोधाभासहरू प्रस्तुत गरे। उनका विरोधाभासहरूले परिवर्तन, गति, र बहुलताको सामान्य अवधारणालाई चुनौती दिए, र पश्चिमी दर्शनशास्त्रमा गहिरो प्रभाव पारे।
क्रमश :