हेराक्लिटस (Heraclitus)
प्राचीन ग्रीसका एक प्रसिद्ध दार्शनिक थिए, जो लगभग 535–475 ईसा पूर्वमा जन्मिएका थिए। उनी “अन्धकारको दार्शनिक” को रूपमा पनि परिचित छन्, किनकि उनको दर्शन गहन र जटिल थियो। हेराक्लिटसको दर्शनले परिवर्तन, संघर्ष, र विपरीतताहरूको एकताको महत्त्वलाई जोड दिन्छ।
हेराक्लिटसको दर्शन
- परिवर्तनको सिद्धान्त (“सबै कुरा बगिरहेको छ”)
- हेराक्लिटसको सबैभन्दा प्रसिद्ध विचार भनेको “सबै कुरा बगिरहेको छ” (पन्ता रेई) भन्ने हो। यसको अर्थ हो, संसारमा सबै कुरा निरन्तर परिवर्तन भइरहेका छन्। कुनै पनि चीज स्थायी छैन, र सबै कुरा बगिरहेको नदी जस्तै छ। उनले भनेका थिए, “तिमी एउटै नदीमा दुईपटक पसेर नुहाउन सक्दैनौं,” किनकि नदीको पानी निरन्तर बगिरहेको हुन्छ, र त्यही नदीमा फर्कदा पनि पानी उही हुँदैन।
- विपरीतहरूको एकता
- हेराक्लिटसले विश्वास गर्थे कि विपरीतताहरू बीचको संघर्षले सृष्टिलाई सम्भव बनाउँछ। जस्तै, दिन र रात, गर्मी र चिसो, जीवन र मृत्यु आदि। यी विपरीतताहरू एकअर्कामा निर्भर छन्, र यो संघर्षको कारणले नै संसारमा सन्तुलन र क्रम रहन्छ।
- लोगोस (Logos)
- हेराक्लिटसले “लोगोस” (Logos) भन्ने अवधारणालाई महत्त्व दिएका थिए, जसको अर्थ “तर्क”, “शब्द”, वा “सिद्धान्त” हुन सक्छ। उनको विचारमा, लोगोस नै संसारको आधारभूत तत्त्व हो, जसले सबै परिवर्तनहरूलाई एकीकृत गर्छ। मानिसहरूले लोगोसलाई पूर्ण रूपमा बुझ्न सक्दैनन्, तर यो संसारमा रहेको नियम र संरचना हो।
- आगको सिद्धान्त
- हेराक्लिटसले आगोको अवधारणालाई संसारको प्रतीकको रूपमा मानेका थिए। उनका अनुसार, आगो संसारको मौलिक तत्व हो, जसले निरन्तर परिवर्तन र नवीकरणको प्रतीक हो। आगोले सृष्टिलाई निरन्तर रूपान्तरण गर्छ, जसरी संसारमा पनि परिवर्तन जारी रहन्छ।
हेराक्लिटसको दर्शनको प्रभाव
हेराक्लिटसको दर्शनले पश्चिमी दर्शनमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। उनको परिवर्तन र विपरीतताको अवधारणाले पछि ह्वेगेल, नीत्शे, र अन्य धेरै दार्शनिकहरूलाई प्रेरणा दियो। उनको विचारले संसारको गतिशीलता, अनिश्चितता, र द्वन्द्वको महत्त्वलाई उजागर गर्छ, जसले जीवनको वास्तविकता बुझ्न मद्दत गर्छ।
हेराक्लिटसले मानिसलाई संसारको परिवर्तनशील स्वभाव र त्यसको एकताको महत्वलाई चिन्तन गर्न प्रेरित गरे। उनका विचार आज पनि दर्शन र विज्ञानमा गहिरो रूपमा अध्ययन गरिन्छ।
क्रमश :
4o