श्रीभगवानुवाच
उर्ध्वमुलामध: शाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
छन्दासि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ।।१॥
अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणाप्रवृध्दा विषयप्रवाला: ।
अधश्च मुलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबंधिनी मनुष्यलोके ।।२॥
न रुपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा ।
अश्वत्थमेनं सुविरुढ़मूलमसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ।।३॥
तत: पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूय: ।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यत: प्रवृत्ति: प्रसुता पुराणी ।।४॥
निर्मानमोहा जितसङ्गदोषाअध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामा: ।
व्दन्दैर्विमुक्ता: सुखदु:खसंज्ञैर्गच्छन्त्यमुढा: पदमव्ययं तत् ।।५॥
भावार्थ: भगवान श्रीकृष्ण भन्नुहन्छ : संसार रुप अश्वत्थ वृक्ष (पिपल) छ जसका जराहरु उर्ध्व माथितिर गएका छन्, हाँगाहरु चाहि तलतिर फैलिएका छन् । बेद र वैदिक मन्त्रहरु यसका पातहरु हुन् यस किसिमको संसाररुपी पिपल वृक्षलाई अविनासिनी भन्दछन । जुन मनुष्यले यस संसार वृक्षलाई जान्दछ त्यसलाइ बेद र यसको रहस्य जान्ने वाला भनिएको हो । सत्त्व, रज, तम यी तिन गुणबाट बढेको रुप रस शब्दादी बिषयरुपी कोपिलाहरू भएका त्यस संसाररुपी वृक्षका हाँगाहरु तल र माथि सबैतिर फैलिएका छन् । कर्मानुसार बन्धनमा पार्ने बासनारुपी मूल जरा पनी तल मनुष्य लोकमा र त्यसभन्दा माथि सर्बत्र व्याप्त रहेका छन् । यस संसाररुप अश्वत्थवृक्षको यहा न यथार्थ रुप देख्न पाइञ्छ त्यस्तै यसको न अन्त्य छ न त् आदि छ न यसको कुनै स्थिथि या आधार नै छ । यस किसिमको संसार रुप पिपलवृक्षलाइ अनासक्तरुप सश्त्रले काटेर त्यस परम पदको खोजि गर्न पर्दछ । त्यसपछि त्यो परम पदरूप परमेश्वरको खोजि गर्न पर्दछ, जहा पुगेर मनुष्यहरू फेरी फर्केर यस संसारमा आउदैनन । जुन परब्रह्म परमेश्वरबाट पुरातन संसार वृक्षरुप मायाशक्ति फैलिएको छ । म उनी आद्यपुरुष परब्रह्म परमेश्वर नारायणको शरणमा पर्दछु जो अभिमान र मोहमुक्त भएका छन्, जसले आसक्तिरुप दोषप्रति विजय प्राप्त गरेको छन, जो परमात्माको ध्यानमा नित्य लागिरहन्छन , जसको कामना र वासनाहरु निबृत भएका छन् र जसको चित्त शान्त छ जो सुख र दुखरुप व्दंदबाट मुक्त छन यस किसिमको मुढता नभएको ज्ञानिजनहरु त्यहि अव्यय एवं अविनासी परमपद प्राप्त गर्दछन ।
न तद्भासयते सूर्यो न सशाङ्को न पाचक: ।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्भाम परमं मम ।।६॥
ममैवांशो जिवलोके जीवभूत: सनातन ।
मा: षष्ठानीन्द्रियाणी प्रकृतिस्थानि कर्षति ।।७॥
शरिरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वर : ।
गृहित्वैतानी सन्याति वायुर्गन्धानिवाशयात् ।।८॥
श्रोत्रं चक्षु : स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च ।
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ।।९॥
उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।
विमुढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुष ।।१०॥
भावार्थ : जुन परम पदलाइ प्राप्त गरेर मनुष्य फेरी फर्केर आउदैन, जुन परम पदलाइ न सुर्यले न त चन्द्रमाले न अग्निले नै प्रकाशित गर्न सक्दछ । जो स्वयंमा प्रकाशमय ज्योतिर्मय छ त्यहि मेरो परमधाम हो । परमात्माकै सनातन शास्वत अंश नै जीवात्मा हो, जुन जीवात्माले प्रकृतिमा स्थित रहेका मन र अन्य पांच इन्द्र्यहरुलाई आकर्षित गर्दछ । जिवात्माले जब सरिरलाई छोडछ, र नया शरीर ग्रहण गर्दै मन सहित को इन्द्रियादी समेतलाइ लिएर जान्छ, जसरि वायुले गन्धगी वा सुगन्ध ग्रहण गरि आफै संग लैजान्छ । यो जीवात्मा कान, आँखा, छाला, जिब्रो, नाक र मनको सहारा लिएर बिषयहरुको उपभोग गर्दछ । जीवात्मा शरीर छोडेर गैरहेको छ, अथवा सरिरमा स्थित छ वा बिषयगत भोग भोगिरहेको छ भन्ने यी तिन गुणहरुले युक्त भएको अज्ञानीले जान्दैनन् । तर ज्ञानरुप आँखा भएका बिबेकशील ज्ञानीले मात्र यी कुरालाई जान्दछन र देख्दछन ।
यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवास्थितम् ।
यतन्तो अप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतस : ।।११॥
यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेअखिलम् ।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ।।१२॥
गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा ।
पुष्णामि चौषधी: सर्वा: सोमो भूत्वा रसात्मक:।। १३॥
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहामाश्रित:।
प्राणापानसमायुक्त: पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ।।१४॥
सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टोमत्त: स्मृतिर्ज्ञानमपोनं च ।
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्योवेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ।।१५॥
भावार्थ : एकाग्रचित्तले प्रयत्न गर्ने योगीहरू आफ्नो हृदयमा स्थित आत्मा झल्किरहेको देख्दछन् । तर जसको अन्तस्करण सुध्द नभएका इन्द्रिय वशमा गर्न नसक्ने अज्ञानीजनले प्रयन्त गरेर पनि आफैमा प्रकाशित आत्मालाई जान्न र देख्न सक्दैनन् । सुर्यमा रहेको तेजोमय प्रकाश छ जुन चन्द्रमा छ र जुन अग्निमा स्थित तापमय तेजछ, ति सवै प्रकाशमय तेज र तेजपुञ्ज मेरो नै तेज हो भनि जान । म पृथ्वीमा प्रवेश गरेर प्राणीहरुलाई धारण गर्दछु र रसात्मक अमृतमय सोम भएर सम्पूर्ण लतावृक्ष भै अन्नादी औषधहरुलाई पुष्टि गर्दछु । म नै प्राणीहरुको शरीरमा रहने प्राण हु र वैश्वानर अग्नि भै ( जठाराग्नी ) अपानले युक्त चार प्रकारका चपाएने, खाइने , चुसिने, चाटिने अन्नलाई पचाउछु । म नै सबै प्राणीहरुको हृदयमा अन्तर्ध्यानीरुपमा रहेको छु र म बाटै स्मृति ज्ञान र तिनको बिनास पनि हुन्छ, सबै बेदहरुले बुझाइने पनि म नै हुं । बेदान्तको रचयिता र बेदहरुलाइ जान्ने बेदबेत्ता पनि म नै हुँ ।
द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।
क्षर: सर्वाणी भूतानि कुटस्ठोअक्षर उच्यते ।।१६॥
उत्तम : पुरुषस्त्वन्य : परमात्मेत्युदाहृत : ।
यो लोकेत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वर : ।।१७॥
यस्मात्क्षरमतितोअहमक्षरादपी चोत्तम: ।
अतोअश्मी लोके वेदे च प्रथित: पुरुषोत्तम ।।१८॥
यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् ।
स सर्वविद्धजती मां सर्वभावेन भारत ।।१९॥
इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ ।
एतदबुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ।।२०॥
भावार्थ: यस लोकमा नाशवान र अबिनाशिनी दुइ प्रकारका मनुस्य छन् । समस्त प्राणीहरु नाशवान छन् र निर्विकार अबिनाशिनी कुटस्थलाइ जीवात्मा भनिएको छ । यी दुवै भन्दा उत्तम पुरुष त अर्कै हुनुहुन्छ, जो तिनै लोकमा प्रवेश गरि सबैका पालन पोषण गर्नुहुन्छ । तिनैलाई अबिनाशिनी परमेश्वर परमात्मा भनिन्छ । म जुन कारणबाट क्षर नाशवान क्षेत्रबाट पर छु अबिनाशिनी क्षेत्रज्ञजीवात्मा भन्दा पनि उत्तम छु । यसैले वेदमा पनि म पुशोत्तमको नामले प्रख्यात छु । ज्ञानिपुरुष म पुरुषोत्तमलाई यस प्रकारले जान्दछन हे भारत बंश अर्जुन ! त्यसैले तिनी सर्वज्ञ पुरुषले सबै भावले मलाइ नै परमेश्वर बासुदेवको रुपमा भाज्दछन । हे निष्पाप अर्जुन ! यसप्रकार यो अति रहस्यमय गोपनीय शास्त्र माले तिमीलाई बताए । यस तत्वलाई जानेर मनुष्यहरू ज्ञानवान र कृतज्ञ हुनेछन ।
ओम तत्सदिती श्रीमदभगवद्गितासुपनिषत्सु ब्रह्मविध्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनासम्बादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पन्चदशो अध्याय:।।१५ ॥