श्रीमद्भगवद्गीता (भावार्थ सहित) – अध्याय-१८

श्रीमद्भगवद्गीता (भावार्थ सहित) – अध्याय-१८

अर्जुन उवाच

सन्न्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् ।

त्यागस्य च हृषिकेश पृथक्केशिनिषूदन ।।१॥

श्री भगवानुवाच

काम्यानां  कर्मणां न्यासं सन्न्यासं कवायो विदु: ।

सर्वकर्मफ़लत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणा  ।।२॥

त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषीण:  ।

यज्ञदानतप: कर्म न त्याज्यमिति चापरे ।।३॥

निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम ।

त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविध: संप्रक्रिर्तित : ।।४॥

यज्ञदानतप: कर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् ।

यज्ञो दानं तपश्वैव पावनानि मनिषिणाम् ।।५॥

भावार्थ: अर्जुनले भन्नुहुन्छ ; हे महाबाहू भएका हे अन्तरयामी हे बासुदेव ; म सन्न्यास र त्याग शब्दको यथार्थतत्व रहस्य बेग्ला बेग्लैरुपबाट जान्न चाहन्छु । श्रीभगवानले भन्नुहुन्छ; बिध्दानहरुले काम्यकर्महरुको त्यागलाई “संन्यास” भन्ने सम्झेका छन् र अर्का विचारवान पन्डीतहरुले सबै कर्मका फलको परित्याग गर्नुलाई नै त्याग हो भनि बताउछन । एक थरि बिध्दानहरु  कर्म दोषयुक्त हुन्छ त्यसैले छोड्नु पर्दछ भन्दछन , अर्काथरी मनीषीहरु यज्ञ दान, तपस्यारुप कर्म कदापि छोड्नु हुन्न भनेर भन्दछन । हे भारत्बंशी श्रेष्ठ पुरुष ; त्यस त्यागको बिषयमा मेरो जो निर्णय छ त्यो सुन ! ति हुन् सात्त्विक राजस र तामस तिन प्रकारकालाइ भनिएको छ । यज्ञ दान तप ति तिन प्रकारका कर्मलाई त्याग्नु हुदैन ।बरु त्यो त् कर्तब्य हो, ति तिनै वटा कर्म गर्नु पर्दछ । यी कर्मले बुध्दिमान बिध्दान जनहरुलाई पवित्र नै पार्दछ ।

एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गन् त्यक्त्वा फ़लानि च ।

कर्तव्यानिति मे प्रार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ।।६॥

नियतस्य तु सन्न्यास: कर्मणों नोपपद्यते ।

मोहात्तस्य परित्यागस्तामस: परिकिर्तित : ।।७॥

दु:खमित्येव यत्कर्म कायक्लेश भयात्त्यजेत् ।

स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ।।८॥

कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेअर्जुन ।

सङ्गन् त्यक्त्वा फलं चैव स त्याग: सात्विको मत : ।।९॥

न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते ।

त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशय: ।।१०॥

भावार्थ: यज्ञ दान तपरुप कर्महरु पनि र सम्पूर्ण कर्तब्यकर्महरु पनी आसक्ति कर्मफलाको इच्छालाई त्यागेर गर्नु पर्छ भन्ने मेरो निश्चयात्मक उत्तम मत हो। निर्शिध्द र काम्यकर्म बाहेक नगरी नहुने नित्यकर्मको सन्न्यास वा परित्याग गर्ने कर्म उपयुक्त हुदैन । त्यसैले मोहका कारणले नियतवश कर्मत्याग गर्ने भनेको तामसत्याग भनिन्छ ।  जुन पनि कर्म छन ति सबै कठिन र दुख पुर्ण छन् , यस्तो सोचेर यदि शारीरिक क्लेशको(कष्ट ) डरबाट कर्तब्यकर्मलाई त्याग गरिन्छ भने त्यो कर्म राजसत्याग हो । यस्तो त्याग गरेर कुनु किसिमको फल प्राप्त हुदैन । हे अर्जुन ! जुन शास्त्रले भने मुताबिक नियत कर्म छ, र त्यो आफ्नो कर्तब्यकर्म हो भनि जानेर आशक्ति र फलको इच्छा त्याग गरेर गरिन्छ भनि त्यो त्याग नै सात्त्विक कर्म हो  । जो मनुष्य न अकुशल कर्मलाई व्देष तथा घृणा गर्छ, न त कुशल र कल्याणकारी कर्ममा नै आसक्ति हुन्छ । त्यो नै शुध्द सात्त्विक भावयुक्त व्यक्ति संशयरहित बुध्दिमान र सच्चा त्यागि हो ।

न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्मन्यशेषत ।

यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ।।११॥

अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मण: फलम् ।

भवत्यत्यागिनां प्रेत्यं न तु संन्यासिनां क्वचित् ।।१२॥  

पंचैतानी महाबाहो कारणानि निबोध मे ।

साङ्ग्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि  सिध्दये सर्वकर्मणाम् ।।१३।।

अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च प्रिथग्विधम् ।

विविधाश्च प्रिथाक्चेष्टा दैवं चैवान्न पंचमम् ।।१४॥

शरिरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नर : ।

न्याय्यं वा विपरितं वा पन्चैते तस्य हेतव ।।१५॥

भावार्थ: देहाधारी कुनै पनी मनुष्यले सम्पूर्णरुपबाट सबैकर्मलाई त्याग गर्न निश्चय नै सम्भव छैन । त्यसैले जो व्यक्ति कर्मफलको त्याग गर्दछ त्यहि नै त्यागि हो भन्न सकिन्छ । कर्मको फल त्याग नगर्ने मनुष्यलाई  राम्रो, नराम्रो वा मिश्रित यिनी तिन प्रकारका फल देयत्याग गरिसकेपछि पनि भोग्न पर्ने हुन्छ । कर्मफलको आश नगर्ने व्यक्तिलाइ कुनै कालमा पनि कर्मको फल भोग्न पर्दैन । हे महाबाहू ! सम्पूर्ण कर्मको सिध्दिको लागि कर्मलाई समाप्तिका गरिने पांच उपाए शान्ख्यशास्त्र बताइएका  कारणहरु तिमीले मसंग राम्रोसंग बुझ र जान । कर्मका सिध्दीमा अधीष्ठानं आश्रयका लागि, कर्ताको इन्द्रियाव्दारा र साधनामा गरिनेकर्मलाइ करण भनिन्छ त्यो र अलग अलग किसिमका चेष्टाहरु ( श्वास प्रश्वास) समेतका पांच संस्कारका लागि ‘दैव “ हुन् । यी पांच कारण छन् । अर्थात मनुष्यको मन, बचन, र शरीरबाट शास्त्रनुसार वा बिपरित जुनसुकै कर्म गर्दछन,  त्यसको पांच कारणहरु हुन् ।

तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु य: ।

पश्यत्यकृतबुध्दित्वान्न स पश्यति दुर्मति : ।।१६॥

यस्य नाहङकृतो भावो बुध्दिर्यस्य न लिप्यते ।

हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ।।१७॥

ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना ।

करणं कर्म कर्तेति त्रिविध: कर्मसङ्ग्रह : ।।१८॥

ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदत : ।

प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छ्रीणु तान्यपि ।।१९॥

सर्वभुतेषु येनैकं भावामव्ययमिक्षते ।

अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विध्दिसात्त्विकम् ।।२०॥

भावार्थ: परन्तु यस प्रकार पंचकारणव्दारा कर्म शिध्द भएपछि असुध्द बुध्दि भएका वा अपरिमार्जित मनुष्यले शुध्द स्वरुप आत्मालाई कर्ता हो ठान्दछन । ति अज्ञानी व्यक्ति यथार्थ कुरा जान्दैनन् । जसको अन्तस्करणमा म कर्ता हुँ, भन्ने भाव छैन, जसको बुध्दि सांसारिक पदार्थ र कर्ममा लिप्त हुदैन । त्यो व्यक्ति

यी सबैलाई मारेर पनि मारेको हुदैन र न पापमा बाँधिन्छ । ज्ञान, ज्ञेय र  ज्ञाता यी तिन प्रकारका कर्मका प्रेरणा हुन र साधना, कर्म र कर्ता ति कर्मका संग्रह हुन् भन्ने कुरा यथार्थरुपमा मसंग सुन; जुन ज्ञानबाट मानिसहरु विभक्त रुपमा रहेका सबै प्राणीहरुमा रहेका अविनासि परमात्मा भावको एकीकृत समभावरुप देख्दछ भने त्यो नै ज्ञान सात्त्विक ज्ञान हो भनेर जान ।

पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्प्रिथग्विधान् ।

वेत्ती सर्वेषु भुतेषु तज्ज्ञानं विध्दि राजसम् ।।२१॥

यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् ।

अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् ।।२२॥

नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषत: कृतम् ।

अफ़लप्रेप्सुना कर्म यत्तात्सात्त्विकमुच्यते ।।२३॥

यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुन: ।

क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ।।२४॥

अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम् ।

मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ।।२५॥

भावार्थ: परन्तु जो मनुष्यले आफ्नो ज्ञान र त्यसको ज्ञानव्दारा सम्पूर्ण जनहरुमा बिभिन्न प्रकारका अनेक भावहरुलाई  अलग अलग रुपमा रहेको जान्दछ भने त्यो राजस ज्ञान हो । जुन ज्ञान एक कार्यरुप शरीरमा नै सम्पूर्णरुपमा सदृश आसक्ति हुन्छ र जो बिना युक्तिसंगत, अतात्त्विक अर्थरहित र तुच्छ र सिमित  ज्ञान हुन्छ त्यो नै तामस ज्ञान हो । कर्ताले बिना अभिमान, आसक्तिरहित, फलको आश नराखी, रिस राग व्देष नराखी जुन नित्यरुपमा कर्म सम्पन्न गरिएको छ त्यस्तो कर्मलाइ सात्त्विक कर्म भनिन्छ । जुन काममा  बिशयभोगको कामना गरिन्छ वा अहङ्कारको भावनाले युक्त जुन व्यक्तिले परिश्रमपुर्बक गर्दछन त्यो कर्म राजस भनिएको छ । जुन कर्म गर्नाले धनसम्पत्तिको बिनास, प्राणिहिँसा हानि नोक्सानी नहेरिकन र सामर्थ र मानवीय क्षमताको बिचार नगरिकन मोह्जन्य अज्ञानबश प्रारम्भ गरिएको कर्मलाइ तामस कर्म भनिन्छ ।

मुक्तसङ्गो अनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वित: ।

सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकार: कर्तासात्त्विक उच्यते ।।२६॥

रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोअसुचि :।

हर्षशोकान्वित: कर्ता राजस: परि किर्तित:।।२७॥

अयुक्त: प्राकृत: स्तब्ध: शठो नैष्कृतिकोअलस: ।

विषादी दिर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ।।२८॥

बुध्देर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु ।

प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनन्जय ।।२९॥

प्रवृतिं च निवृत्तीं च कार्याकार्ये भयाभये ।

बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुध्दि: सा पार्थ सात्त्विकी ।।३०॥

भावार्थ: जो कर्ताले भौतिकसंसर्ग, आसक्ति र अहङ्कार त्यागेको छ र जो त्यो कर्मबाट मुक्त छ । जो धर्य र उत्साहयुक्त छ जसले कार्यशिध्दी वा असिध्दि दुबैमा एकनास रहन्छ अबिचलीत रहनछ त्यस्तो कर्ता नै सात्त्विक भनिन्छ । जो कर्ता राग र आसक्तिले युक्त छ जो कर्मफल प्राप्तिको चाहना गर्दछ , जो लोभी पनि छ परपीडादायक, असुध्द र हर्ष शोकमा लिप्त छ त्यो राजस भनिएको छ । जो कर्ता युक्त र नालायक छ असभ्य , घमण्डी, कपटी धुर्त र अर्काका जीविकाको नास गर्नेवाला छ, जो अल्छी र दिर्घकालसम्म काम सम्पन्न गर्दैन । त्यस कर्तालाई तामस भनिएको छ । हे धनन्जय ! बुध्दिको भेद अनुसार बुध्दि र धृतिको पनी  

गुणको अनुसार तिन प्रकारका भेद छन । अब ति तिन प्रकारका भेद म बाट सम्पूर्णरुपमा विस्तार्पुर्बक सुन । हे अर्जुन ! जुन बुध्दिले कर्ममा लाग्ने नलाग्ने  प्रवृति र कर्तब्य अकर्तब्य को निवृत्ति योग्य अयोग्य र बन्धन र मुक्तिको यथार्थ जान्दछ त्यो नै सात्त्विकी हो ।

यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च ।

अयथावत्प्रजानाति बुध्दि : सा पार्थ राजसी ।।३१॥

अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमासावृता ।

सर्वार्थान्विपरितान्श्च बुध्दि: सा पार्थ तामसी ।।३२॥

धृत्या यया धारयते मन: प्राणेन्द्रियक्रिया : ।

योगेनाव्यभिचारिन्या धृति: सा पार्थ सात्त्विकी ।।३३॥

यया तु धर्मकामार्थान्ध्रित्या धारयते अर्जुन।

प्रसङ्गेन फ़लाकाङ्क्षी धृति: सा पार्थ राजसी ।।३४।।

यया स्वप्नं भयं शोकं विशादं मदमेव च ।

न विमुञ्चति दुर्मेधा धृति: सा पार्थ तामसी ।।३५॥

भावार्थ: जुन बुध्दिले प्रवृति धर्म र अधर्म साथै कर्तब्य र अकर्तब्यलाइ यथार्थ ढंगले बुझ्दैन वा जान्दैन । त्यो बुध्दि राजसी हो । हे अर्जुन जसको बुध्दिले अधर्मलाई नै धर्म मानेको हुन्छ र जान्न योग्य पदार्थलाई उल्टा पाल्टो बिपरित ठान्दछ त्यो बुध्दि नै तामसी हो । हे अर्जुन अविचलित धृढ भै मन प्राण इन्द्रियाहरुलाई द्यान योगव्दारा बाधेर वा नियन्त्रण गरि धारण गर्दछ त्यो सात्त्विकी हो ।  तर हे अर्जुन फलको आश गरि सकाम इच्छावाला व्यक्तिले अन्त्यन्त आशक्तिले धर्म, कर्म र अर्थलाई धारण गर्दछ त्यो धारण शक्ति राजसी हो ।

हे पार्थ ! दुष्टमति भएका व्यक्ति जुन धारणशक्तिले निद्रा भय चिन्ता र  दु:ख अनि मद् अभिमानलाई छाड दैन त्यो तामसी धारणा हो ।

सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भारतार्षभ ।

अभ्यासाद्रमते यत्र दु :खान्तं च निगच्छति ।।३६॥

यत्तदग्रे विशमिव परिणामे अमृतोपमम् ।

तत्सुखं सात्त्विकं  प्रोक्तमात्मबुध्दिप्रसादजम् ।।३७॥

विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रे अमृतोपमम् ।

परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ।।३८॥

यदग्रे चानुबन्धे  च सुखं मोहनमात्मन: ।

निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामासमुदाहृतम् ।।३९॥

न तंदस्ति पृथ्वीव्यां वा दिवी देवेषु वा पुन: ।

सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभि: स्यात्त्रिभिर्गुणै : ।।४०॥

भावार्थ: हे भरतबंशी ! अब सुख पनि तिन प्रकारका हुन्छन भन्ने कुरा म बाट सुन, जुन सुखमा साधकले अभ्यास व्दारा भजन ध्यान र सेवामा रमण गर्दछ र दुखको नास प्राप्त गर्दछ । जुन शुरुमा बिष समान लाग्छ परन्तु अन्तमा अमृत सरह नै हुन्छ । आफ्नो बुध्दिको प्रसादबाट उत्पन्न भएको सुख नै सात्त्विक हो । जुन सुख बिषय र इन्द्रियको संयोगबाट उत्पन्न हुन्छ त्यो प्रारम्भमा अमृत सरह नै हुन्छ तर परिणाममा भने बिष जस्तै हुन् पुग्दछ । त्यसैले त्यो सुखलाइ राजस भनिएको छ । जुन सुख आरम्भ र अन्तसम्म आसक्ति भै आलस्य निद्रा र प्रमादबाट उत्पन्न भएको हुन्छ, त्यो सुख तामस हो । न पृथ्वीमा, न स्वर्गमा, न  त देवताहरुमा नै त्यस्तो प्राणी वा बस्तु छन, जो प्रकृतिबाट उत्पन्न सत्त्व, रज र तम यी तिन गुणहरुबाट मुक्त भएको होस।

ब्राह्मणक्षत्रियविशां शुद्राणाँ च परन्तप ।

कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणै :।।४१॥

शमो दमस्तप: शौचं क्षान्तिराजर्वमेव च ।

ज्ञानं विज्ञानामास्तिक्यं ब्रह्म्कर्म स्वभावजम् ।।४२॥

शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युध्दे चाप्यपलायनम् ।

दानमिश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ।।४३ ।।

कृषिगौरक्ष्यवाणीज्यं वैश्यकर्म स्वभाजनम् ।

परिचर्यात्मकं कर्म शुद्रस्यापि स्वभावजम् ।।४४।।

स्वे स्वे कर्मण्यभिरत: संसिध्दिं लभते नर: ।

स्वकर्मनिरत: शिध्दिं यथा विन्दति तच्छ्रीणु ।।४५॥

भावार्थ: हे परमतप ! ब्राह्मण, क्षत्री,वैश्य र सुद्रहरुको कर्महरु स्वभावबाट उत्पन्न भएका गुणहरुलाइ अलग अलगरुपमा विभक्त गरिएका छन् । शान्ति इन्द्रियानिग्रह, तप ,मन बचनमा शुध्द्ता क्षमा, सरलता, शास्त्रको ज्ञान, व्यावहारिक तथा अध्यात्म ज्ञान प्राप्त गर्नु र शास्त्रहरुको अध्ययन र अध्यापन गर्नु आदि कर्म

ब्रह्मणहरुको स्वाभाविक कर्म हो । सुरता, तेज, धैर्य, क्षमता र युध्दमा पछाडी नफर्कने, दानशिलता प्रभुत्व तथा नेतृत्वदायो क्षमता यी सबै क्षत्रियक स्वभाविक कर्म हुन् । खेतीपाती, पशुपालन,ब्यापार ब्यबसाय बैश्यका स्वभाविक कर्म हुन । सेवामुलक प्राबिधिक तथा सेवाका कर्महरु सुद्रका स्वभाविक कर्म हुन् । यसरी आफ्नो स्वभावबाट उत्पन्न भएका गुण अनुरुपका आफ्नो-आफ्नो  स्वभाविक कर्महरुमा संलग्न भएका मानिसले परमसिध्दी प्राप्त गर्दछ । आ-आफ्नो कर्ममा लागिरहने त्यो बिधिलाइ तिमीले सुन ।

यत: प्रवृतिर्भुतानां येन सर्वमिदं ततम् ।

स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिध्दिं विन्दति मानव:।।४६॥

श्रेयान्स्वधर्मो विगुण: परधर्मात्स्वनिष्ठीतात् ।

स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ।।४७॥

सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् ।

सर्वारम्भा हि दोषेण धुमेनाग्निरिवावृता :।।४८॥

असक्तबुध्दि : सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृह: ।

नैष्कर्म्यसिध्दिं परमां सन्न्यासेनाधिगच्छति ।।४९॥

सिध्दिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्तोति निबोध मे ।

समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा  ।।५०॥

भावार्थ: जुन परमेश्वरव्दारा सम्पूर्ण प्राणीहरुको उत्पत्ति भएको छ र जसबाट यो सम्पूर्ण ब्रमाण्ड व्याप्त छ, आ आफ्नो स्वभाविक कर्मबिधिव्दारा परमात्माको पुजा अर्चना अनुष्ठान गरेर मानिसले परम्सिध्दी प्राप्त गर्दछन । राम्ररि अनुष्ठान गरिएको अरुको धर्म भन्दा त्रुटिपूर्ण वा  अपूर्णरुपमै भए पनि आफ्नै धर्म नै श्रेष्ठ हुन्छ । किनकि आफ्नो स्वभाव अनुसारको नियतले गरिएको स्वधर्मरूप कर्तब्यकर्म गर्नेलाई कहिल्यै पाप लाग्दैन । हे कुन्तिपुत्र अर्जुन ! जन्मसंगै उत्पन्न भएको सहज कर्म दोषयुक्त न भए पनि परित्याग गर्न हुदैन किनकि समस्त कर्महरु अग्निमा धुवा भएजस्तै कुनै न कुनै प्रकारले दोषयुक्त छन् । जसको बुध्दि सर्वत्र आसक्तिरहित छ । जसले आत्म वशमा छ सबै तृष्णा र कामनाहरु हटिसकेका छन् त्यस्ता आत्मबेत्ता मनुष्य सांख्ययोगसन्न्यासव्दारा निश्कर्मताको सिध्दी प्राप्त गर्दछन । हे कुन्ती पुत्र ! जो ज्ञानको परानिष्ठा छ जसले उल्लेखित सिध्दी प्राप्त गरेर जुन प्रकार मनुष्यले ब्रह्मलाइ प्राप्त गर्दछ । त्यो प्रकारलाइ तिमीले मबाट भालिभाती सुन र बुझ ।

बुद्ध्या विशुध्दया युक्तो ध्रीत्यात्मानं नियम्य च ।

शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ।।५१॥

विविक्तसेवी लघ्वाशि यतवाक्कायमानस :।

ध्यानायोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रित :।।५२॥

अहंकार बलं दर्पं  कामं क्रोधं परिग्रहम् ।

विमुच्य निर्मम: शान्तो ब्रह्मभुयाय कल्पते ।।५३॥

ब्रह्मभुत: प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति ।

सम: सर्वेषु भुतेषु मद्भक्तीं लभते पराम्  ।।५४॥

भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्वत: ।

ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ।।५५॥

भावार्थ: विशुध्दबुध्दिले युक्त सात्त्विक र नियमित आफ्नो शरीर इन्द्रियलाई वशमा राखेर श्ब्दादी रुप रस बिषयलाई परित्याग गरि राग आसक्ति र व्देष हटाएर धर्य गरी साधना गरियो भने ब्रह्म प्राप्त गर्न सक्षम भईन्छ । पवित्र स्थान ग्रहण गर्ने, हल्का खाना खाने, मन बचन शरीरलाई आफ्नो वशमा राखेर नित्य ध्यान र योगमा लिन भैरहने बैराग्य प्राप्त भएको मनुष्य नै योगी हुन्छ जो ब्रह्मतव प्राप्त गर्न सक्षम हुन्छ । अहङ्कार मिथ्याभिमान, बल शक्तिधाक घमण्ड काम क्रोध र सांसारिक पदार्थ संग्रह परित्याग गरि जो ममत्वभावना रहित भै शान्तभावले रहन्छ यस किसिमको व्यक्ति वा योगी ब्रह्ममा एकाकार हुन् योग्य हुन्छ । ब्र्ह्ममय भावमा स्थित भै प्रसन्न चित्त भएको योगी न कुनै कुरा प्रति शोक गर्छ न त कुनै बस्तुको आकाङ्क्षा राख्दछ । समस्त प्राणीहर्यमा सम्भाव राख्ने यस्तो व्यक्ति वा योगी मेरो परा सर्बोच्चभक्ति प्राप्त गर्दछ । त्यस पराभक्तिव्दारा  उसले म परमेश्वरलाइ “मा जस्तो छु” म जत्रो छु “र म जो छु ‘ जस्ताको तस्तै तत्वभावले जान्दछ र उसको त्यस भक्तिको प्रभावले तत्काल नै ममा प्रविष्ट अर्थात प्रवेस गर्छ । अर्थात उसको पराभक्ति र आत्मज्ञानको प्रभावले उ प्रब्र्ह्ममा एकाकार भी लिन हुन्छ ।

अध्याय १८    श्लोक ५६ देखि ६० सम्म

सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मदव्यपाश्रय: ।

मत्प्रसादादवाप्नोती शाश्वतं पदमव्ययम् ।।५६॥

चेतसा सर्वकर्माणी  मयि सन्न्यस्य मत्पर : ।

बुध्दियोगमुपाश्रित्य मच्चित्त : सततं भव ।।५७।

मच्चित्त: सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसी ।

अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसी विनङ्क्ष्यसि ।।५८॥

यदहङ्कारभाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे ।

मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ।।५९॥

स्वभावजेन कौन्तेय निबध्द: स्वेन कर्मणा ।

कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोअपि तत् ।।६० ।।

भावार्थ: मेरो परायण र आश्रय भएका कर्मयोगी त निरन्तर कर्महरु  गरिरहेर पनी मेरो कृपाले उ सनातन अविनासी परम पद प्राप्त गर्दछ | बिबेक बुध्दि चित्तले सबै कर्महरुलाई ममा समर्पण गरेर बुध्दियोगलाई अवलम्बन गरि मलाइ नै निरन्तर  चित्तमा लगाउने होउ | यस प्रकार आफ्नो चित्त ममा लगायौ भने मेरो कृपाबाट तिम्रो समस्त संकटहरुबाट पार पाउने छौ | यदि तिमि अहंकारको कारणले मेरो कुरा सुन्दैनौ भने अबस्य नष्ट हुने छौ | यदि तिमीले अहंकारमा स्थिर भै ‘ म युध्द गर्दिन’ भन्ने ठान्दछौ  भने यो तिम्रो निर्णय गलत र झुटो हो किनकि तिम्रो प्रकृति र स्वभाव कर्मले नै युध्द गर्नमा लगाउने छ | हे कुन्तिपुत्र ! जुन कर्म तिमीले मोहको कारणले गर्न चाहेका छैनौ, त्यो इच्छा नलागेको कर्म पनि पुर्वकर्म स्वभावले  विवस वा लाचार भै युद्ध गर्ने छौ |

ईश्वर: सर्वभुतानां हृद्देशे अर्जुन तिष्ठति ।

भ्रामयन्सर्वभुतानि यन्त्रारुढानि मायया ।।६१॥

तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन  भारत ।

तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसी शाश्वतम् ।।६२॥

इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया ।

विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरू ।।६३॥

सर्वगुह्यतमं  भूय: शृणु मे परमं वच: ।

इष्टोअसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ।।६४॥

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु ।

मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियो असि मे ।।६५॥

भावार्थ : हे अर्जुन ! परमात्मा परमेश्वर शरिररूप यन्त्रमा आरुढ़ भएका सम्पूर्ण प्राणीहरुमा आफ्नो मायारूप शक्तिले घुमिरहेर सबै प्राणीहरुको हृदयमा निवास गर्नुहुन्छ । हे अर्जुन ! तिमि सम्पूर्ण भावले परमेश्वकै शरणमा पर, उही परमात्माको कृपाले परम शान्ति र सनातन परमधाम प्राप्त हुन्छ । यस प्रकार मैले तिमीलाई गोप्य भन्दा पनि अति गोप्य रहस्यमय ज्ञान बताए । अब यस रहस्यमय गोप्य ज्ञानको समग्ररुपमा बिचार गरि जसरी चाहन्छौ वा जस्तो इच्छा छ त्यसै गर । सबै गोपनीयभन्दा पनि अति गोप्य रहस्यमय बचनलाइ फेरी पनि सुन, तिमि सर्बोच्च प्रियपात्र हौ, त्यसैले म तिम्रालागि हित हुने कुरा बताउने छु । हे अर्जुन ! तिमीले ममा मन लगाउ, मेरो भक्त बन, मलाइ पुजा  गरि प्रणाम गर, यसो गर्यौ भने तिमीले मलाइ प्राप्त गर्ने छौ, म तिमीसंग यो सत्य प्रतिज्ञा गर्दछु । किनकि तिमि मेरो अन्त्यन्त प्रिय छौ ।

सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।

अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुच : ।।६६॥

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन ।

न चाशुश्रुषवे वाच्यं न च मां  योअभ्यसूयति ।।६७॥

य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति ।

भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशय: ।।६८॥

न च  तस्मान्मनुष्येशु कश्चिन्मे प्रियकृत्तम :।

भविता न च मे तस्मादन्य : प्रियतरो भुवि ।।६९॥

अध्येष्यते च य इमन धर्म्यं सम्वादमावयो :।

ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्ट : स्यामिति मे मति : ।।७०॥

भावार्थ : सबै धर्म र कर्महरुलाई ममा त्याग गरि तिमि केवल म सर्वाधार परमेश्वरको शरण आउ, म तिमीलाई सम्पूर्ण पापबाट मुक्त गराउने छु । तिमीले कत्ति पनि शोक र दुख नमान । मैले तिमीलाई यो गितारूप रहस्यमय ज्ञानोपदेश  जुन बताए त्यो रहस्यमय शास्त्र तप , भक्ति र श्रध्दाबिहिन व्यक्तिलाई र भक्ति भाव नभएको तथा सुन्न नचाहनेलाई व्यक्तिलाई, जसले मसंग व्देष निन्दा र इर्श्या गर्दछ त्यस्ता व्यक्तिहरुलाई कहिल्यै पनि भन्न उपयुक्त हुदैन । जो व्यक्ति म मा पराभक्ति प्रेम गरेर यो रहस्यमय गिताशात्रलाइ मेरा भक्तहरुलाई बताउने छ । त्यस व्यक्तिले मलाइ नै प्राप्त गर्दछ यसमा कुनै सन्देह छैन। त्यसभन्दा माथि मेरो अमुल्य कार्य  गर्ने व्यक्ति कोइ हुदैन । यस प्रिथ्बिमा मेरो त्यसभन्दा प्यारो अरु कुनै भविस्यमा पनि हुन सक्दैन । जसले हाम्रो यस धर्ममय पावन सम्बादको अध्ययन गर्दछ त्यसको माध्यमबाट पनि म ज्ञानयज्ञव्दारा पुजित हुने छु यस्तो मेरो धारणा छ अर्थात मत छ ।

श्रध्दावाननसूयश्च शृणु यादपि यो नर:।

सोSपि मुक्त: शुभांल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ।।७१॥

कच्चीदेतच्छ्रतं पार्थ त्वयेकाग्रेण चेतसा।

कच्चिदज्ञानसम्मोह: प्रनष्टस्ते धनन्जय ।।७२।।

अर्जुनोवाच :

नष्टो मोह: स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत ।

स्थितो अस्मि गतसंदेह: करिष्ये  वचनं तव ।।७३॥

सजाय उवाच

इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मन : ।

सम्वादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ।।७४॥

व्यासप्रसादाच्छ्रतवानेताद्गुह्यमहं परम् ।

योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयत : स्वयम् ।।७५॥

भावार्थ: दोषदृष्टि र इर्श्या नलिएर श्रध्दायुक्त भै जो व्यक्ति यो गिताशास्त्र सम्बाद सुन्छ र आत्मसात गर्दछ भने त्यो व्यक्ति पनि पापबाट मुक्त भै शुभ लोकको प्राप्त हुने छ । हे पार्थ ! के तिमीले यो ज्ञानरुपी मेरो ज्ञानादेश सुन्यौ त ? र हे धनन्जय के तिम्रो अज्ञानबाट उत्पन्न सम्मोह अब नष्ट भयो त ?  अर्जुनले बिन्ति गर्दछन ! हे अच्युत ! हजुरको कृपा र अनुकम्पाले मेरो सम्मोह भ्रम हरायो । मैले स्मृति आत्मज्ञानलाइ प्राप्य गरे र अब मलाइ सन्देह छैन, म संशयरहित स्थिर भै तपाइको आज्ञा पालन गर्ने छु । संजयले धृतराष्ट्रसंग बिन्ति गर्दै भने : यसप्रकार मैले भगवान श्रीबासुदेवको र महान आत्मा भएका अर्जुनासंग भएको अदभुद रोमान्चकारी सम्बाद सुन्ने मौका पाए । श्री ब्यासजीको कृपाले दिव्यदृष्टि पाएर मैले स्वयं योगेश्वर श्री कृष्णको मुखारबिन्दुबाट प्रत्यक्ष यो गोप्यतम  रहस्यमय गितोपदेश सुन्न पाए ।

राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य सम्वादमिममद्भुतम् ।

केशवार्जुनयो : पुण्यं हृष्यामी च मुहुर्मुहू:।।७६॥

तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रुपमत्यद्भुतं हरे:।

विस्मायो मे महान राजन्हृष्यामि च पुन: पुन:।।७७॥

यत्र योगेश्वर: कृष्णो यत्र पार्थो  धनुर्धर:।

तत्र श्रीर्विजयो भुतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ।।७८॥

हे राजन ! म श्रीकृष्ण र अर्जुनको यो अदभुत रहस्यमय, कल्याणकारी र  पावन सम्बादलाई बारम्बार स्मरणगरेर हर्ष र आनन्दले बिभोर भैरहेको छु । हे महाराज ! जब म श्री हरिको त्यो विलक्षण अति अदभुत विश्वरूपलाइ दोहर्याएर स्मरण गर्छु अनि मलाइ चित्तमा आश्चार्यचकित भएर बारम्बार प्रतिक्षण आनन्दले हर्षीत भैरहेको छु । हे राजन ! जहा जुन पक्षमा योगेश्वर श्रीकृष्ण रहनुहुन्छ र जहा गान्डिवधनुषधारी अर्जुन हुनुहुन्छ । त्यही पक्षमा  नै बैभव ऐश्वर्य र श्रीविजयको नीति हुन्छ भन्ने मेरो अटल र अविचलित मत छ ।

ओम तत्सदिती श्रीमदभगवद्गितासुपनिषत्सु ब्रह्मविध्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनासम्बादे मोक्षसंन्यासयोगो  नामाष्टादशो अध्याय:।।१८॥