भगवानुवाच
परं भूय: प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनय: सर्वे परां सिध्दिमितो गता: ।।१॥
इदं ज्ञानामुपाश्रितय मम साधर्म्यमागता: ।
सर्गेअपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ।।२॥
मम योनिर्महद् ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भव: सर्व भुतानां तातो भवति भारत ।।३॥
सर्वयोनिषु कौन्तेय मुर्तय: सम्भवन्ति या: ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बिजप्रद : पिता ।।४॥
सत्त्वं रजस्तम इति गुणा: प्रक्रितिसंभावा: ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ।।५॥
भावार्थ:भगवान श्री कृष्णजीले भन्नु हुन्छ , ज्ञानमा सर्वश्रेष्ठ परमात्मा परमज्ञान फेरी तिमीलाई बताउछु, त्यो ज्ञानलाइ जानेर प्राप्य गरेर सबै मुनिजनले यस लोकबाट मुक्ति पाउनुको साथै पर्म्सिध्दी प्राप्त गरेका छन् । यो ज्ञानको धारण गरेर मेरो स्वरुपलाइ प्राप्त गरेका महापुरुशहरु श्रीष्टिको प्रारम्भमा न त जन्मनु पर्दछ न अत प्रलयको अन्तमा बिनाश नै हुनु पर्दछ । हे अर्जुन ! म त्रिगुणमई प्रकृति माया मेरो योनि गर्भाधानको स्थान गर्भाशय हो । म त्यस महदब्रह्मरूप योनिमा चेतानरुप बिज स्थापना गर्दछु । त्यहि जडचेतनाको संयोगबाट सम्पूर्ण प्राणीहरुको उत्पत्ति हुन्छ । हे कुन्ती पुत्र समग्र योनिमा जति स्वरुपको प्राणीहरु उत्पन्न हुन्छन ति सबैको प्रकृति गर्भाधार्ण गर्ने आमा हुन् र म परमेश्वर बिज स्थापना गर्ने पिता हुम । हे अर्जुन ! प्रकृतिबाट उत्पन्न सत्व राज तम यी यी तिनै गुणहरुको अविनाशिनी जीवात्मालाइ शरीरमा नै बाध्दछ ।
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
सुखसङ्गेन बाध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ।।६॥
रजो रागात्मकं विध्दितृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौन्तये कर्मसङ्गेन देहिनम् ।।७॥
तमस्त्वज्ञानजं विध्दि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ।।८॥
सत्त्वं सुखे संजयति रज: कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तम: प्रमादे संजयत्युत ।।९॥
रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
रज: सत्त्वं तमश्चैव तम: सत्त्वं रजस्तथा ।।१०॥
भावार्थ :
हे निष्पाप अर्जुन ति तिनै गुणहरु मध्ये निर्मल र स्वच्छ हुनाले सत्त्वगुण प्रकाश दिने उज्यालो र निर्विकार छ । यस प्रकार यसले जीवात्मालाई कर्मको फलको आनन्दका सुखप्रतिको आसक्त र ज्ञान सम्बन्धि आसक्तिसंग बाध्द्छ । हे अर्जुन ! रजोगुण रागमय र अनुराग प्रकृतिको हुन्छ जुन कामना र आसक्तिबाट उत्पन्न भएको हुन्छ । त्यसैले रजोगुणले कर्म र कर्मफलप्राप्तिको आसक्तिव्दारा जिवात्मालाई बाध्दछ । हे अर्जुन ! अज्ञानबाट उत्पन्न तमोगुणले अभिमान मोह र भ्रम उत्पन्न पैदा गर्दछ । त्यसले जिवात्मालाई बेहोसी, उन्माद, आलस्य र निद्राव्दारा बन्धनमा पार्दछ । हे अर्जुन ! सत्त्व गुणले सुख र आनन्द तर्फ लैजान्छ, रजोगुणले सकाम क्कर्मम्म प्रबृत गराउदछ । तमोगुणले बिबेक ज्ञान बुध्दिलाई ढाकेर
प्रमाद (बेहोसी) कर्तब्यकर्म बिपरित अभिप्रेरित गरेर लैजान्छ । हे अर्जुन ! रजोगुण र तमोगुणलाइ दमन गरेपछि मात्र सत्त्व गुणको बृध्दि हुन्छ । सत्त्वगुण र तमोगुणको दमन गरेपछि मात्र रजो गुणको प्रभाव बढदछ । त्यसरी नै सत्त्वगुण र रजोगुणलाइ दमन गरेर तमोगुण बढेर जान्छ र जिवात्मामा तमोगुणले प्रभुत्व जमाउदछ ।
सर्वव्दारेषु देहेअस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
ज्ञानं यदा यदा विद्याव्दिवृध्दं सत्त्वमित्युत ।।११॥
लोभ: प्रवृत्तिरारम्भ: कर्मणामशम : स्पृहा ।
रजस्येतानि जायन्ते विवृध्दे भरतर्षभ ।।१२॥
अप्रकाशोअवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
तमस्येतानि जायन्ते विवृध्दे कुरुनन्दन ।।१३॥
यदा सत्त्वे प्रवृध्दे तु प्रलयं याति देह्भुत् ।
तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रति पद्यते ।।१४॥
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गीषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मुढयोनिषु जायते ।।१५॥
भावार्थ: यस शरीरको अन्त:करणमा स्थित मन बुध्दि र ज्ञानमा, चेतना र विवेकशक्ति प्रकाश र बोध जुन समयमा उत्पन्न हुन्छ सो समयमा सत्त्वगुण बढेको छ भनेर जान्नु । हे अर्जुन रजो गुण बढेमा सान्सारिरिक चेष्टा गतिविधि सकामकर्मको आरम्भ बिषय भोगको कामना, लालशा यी सबै उत्पन्न हुन्छन । हे अर्जुन ! तमोगुण बढेमा अन्तस्करण इन्द्रियामा अप्रकाश निस्कृयता, परमाद र मोह उत्पन्न हुन्छन । जब सत्त्वगुण बढिरहेको अबस्थामा मनुष्यको मृत्यु हुन्छ । त्यस बखत त्यो मनुष्य श्रेष्ठकर्म गर्ने ज्ञानीहरुको पबित्र दिव्य स्वर्गलाई प्राप्त गर्दछन । जसको रजोगुण बढेको बेलामा मृत्यु प्राप्त गर्दछ, कर्ममा आसक्त मनुष्यको जुनीमा जन्मन्छ । त्यसरी नै तमो गुण बढेको बेलामा मृत्यु बरण गरेको मनुष्य पशु पन्छी कित पतंग मुढ़योनिमा जन्मन पुग्दछ ।
कर्मण: सुकृतस्याहू: सात्त्विकं निर्मलं फलम् ।
रजसस्तु फलं दु;खमज्ञानं तमस: फलम् ।।१६॥
सत्तवात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमादमोहौ तमसो भवतोअज्ञानमेव च ।।१७॥
उर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसा: ।
जघन्यगुणवृतिस्था अधो गच्छन्ति तामसा: ।।१८॥
नान्यं गुणेभ्य : कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोअधिगच्छति ।।१९।।
गुणानेतानतित्य त्रिन्देही देहसमुद्भवान् ।
जन्ममृत्युजरादु:खैर्विमुक्तोअमृतमश्नुते ।।२०।।
भावार्थ: सात्त्विक कर्मको फल सुखसम्बृध्दीले परिपूर्ण स्वच्छ र निर्मल हुन्छ । रजस कर्मफलले दुखलाई आकर्षण गर्दछ र तमस कर्मको फलले अज्ञान र अध्यारो तर्फ धकेल्दछ । सत्त्वगुणले ज्ञान उत्पन्न गर्दछ । राजस गुणले निसन्देह लोभ लालच पैदा गराउदछ र तमो गुणले प्रमाद अज्ञान र मुडता उत्पन्न गराउदछ ।
सत्त्वगुणलाइ अबलम्बन गर्ने मनुष्य माथि उठदछन, उच्च लोकमा पुग्दछन । रजोगुण अबलम्बन गर्ने मनुष्य मध्यम भएर नै पृथ्विलोकमै रहन्छन । निद्रा आलस्य निच प्रवृति तमोगुणमा संलग्न मनुस्यहरु किटपतंग पशु पंक्षी भै तल तिर झर्दछां । जुन समयमा द्रष्टाले तिन गुणहरु बाहेक अरु कसैलाई कर्ता देख्दैन र गुण देखिको परको तत्व सच्चिदानन्दघन परमात्मा तत्व मलाई जान्दछ ट समय मेरो स्वरुप भावलाई प्राप्त गर्दछ । जुन मनुष्यले यो शरीर उत्पत्तिको कारणरुप र यी तिन गुणहरुलाई अतिक्रमण गरेर त्यस भन्दा माथि उठछ त्यसले जन्म मृत्यु बुढापा र दुखबाट मुक्त भै शाश्वत अमृतमय परमआनन्द प्राप्त गर्दछ ।
अर्जुन उवाच
कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतितो भवति प्रभो ।
किमाचार: कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ।।२१॥
श्रीभगवानुवाच
प्रकाशं च प्रवृतीं च मोहमेव च पाण्डव ।
न व्देष्टि सप्रवृत्तानि न निवृत्तनि काङ्क्षति ।।२२॥
उदासिनवदासिनो गुणर्यो न विचाल्यते ।
गुणा वर्तन्त इत्येव योअवतिष्ठति नेङ्गते ।।२३॥
समदु:खसुख: स्वस्थ: समलोष्ठाश्मकाञ्चन ।
तुल्यप्रियाप्रिये धिरस्तुनिन्दात्मसंस्तुती : ।।२४॥
मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारि पक्षयो ।
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातित: स उच्यते ।।२५॥
मां च यो अव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभुयाय कल्पते ।।२६॥
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च ।
शाश्चतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ।।२७॥
भावार्थ : अर्जुनले बिन्ति गर्नुहुन्छ: हे प्रभु ! यी तिन गुणबाट पार भएका पुरुष कस्ता कस्ता लक्षणहरुबाट युक्त हुन्छन र कस्ता आचरण भएका हुन्छन । मनुष्यहरू कुन उपाए व्दारा यी गुणहरुबाट पार पाएर गुणातित हुन्छन । भगवान भान्नुहुन्छ, हे अर्जुन ! जो मनुष्य प्रकाश र प्रवृति, मोह वा मुढभाव भए पनि व्देष गर्दैन अनि खराब पनि ठान्दैन र निवृत ( गए , आए पनि) तिनको चाहना आकांक्षा पनि गर्दैन, त्यो गुणातित हुन्छ । जो मनुष्य दुख:सुख दुबैलाई समान ठान्दछ र आफैमा आत्मभावाले निरन्तर स्थित रहन्छन जो माटोको, ढुंगाको वा सुनको डल्लोलाई समान ठान्दछ र प्रिय अप्रियलाई समान सम्झन्छ जो धीर धर्ययुक्त, सदा स्थिर रहनछ जो आफ्नो निन्दा , स्तुति वा प्रशंसामा समान रहन्छ । त्यो नै गुणातित हो । जो मान र अपमानमा बराबर उस्तै रहन्छ, जो मित्रपक्ष र सत्रुपक्ष दुबैमा समान रहन्छ । जो सबै आरम्भ कर्म त्यागगरेर कर्तापनको अभिमान पनी गर्दैन, त्यो गुणातित हो । जो मनुष्य अविचलित अव्यभिचारी अनन्य भक्तियोगव्दारा मेरो सेवा भक्ति निरन्तर गर्दछ त्यो मनुष्य तिनै गुणबाट पार गरेर सच्चिदानंद ब्रह्ममा एकाकार हुन् समर्थ वा योग्य हुन्छ । किनकि त्यो अबिनासिनी परब्रह्म नित्य शाश्वत सनातन धर्म अखण्ड रहिरहने परमसुख आनन्दको आधार र आश्रय नै मै हुम ।
ओम तत्सदिती श्रीमदभगवद्गितासुपनिषत्सु ब्रह्मविध्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनासम्बादे गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशो अध्याय:।।१४ ॥