अध्याय १२
अर्जुन उवाच
एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते ।
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमा: ।।१॥
श्री भगवानुवाच
मय्यावेश्य मानो ये मां नित्ययुक्ता उपासते ।
श्रध्दया परयोपेतास्ते मे युक्त्ततमा मता :।।२॥
ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्यपासते ।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च कुटस्थमचलं ध्रुवम् ।।३॥
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुध्दय: ।
ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभुतहिते रता : ।।४॥
क्लेशोअधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्ताचेसाम् ।
अव्यक्त हि गतिर्दु:खं देहवध्दिरवाप्यते ।।५॥
अर्जुनले बिन्ति गर्नुहुन्छ : यस पकार निरन्तर ध्यानमा लागिपरेका जो भक्तजनले हजुर्को उपासना गर्दछन । जुन अव्यक्त अबिनाशिनी परब्रह्मको श्रेष्ठ भावले उपासना गर्दछन यी दुवै प्रकारका उपासक्मध्ये कुन उत्तम योगवेत्ता हुन्? भगवानले भान्नुहुन्छ : मलाइ नै एकाग्रभावाले चित्त गरि परम श्रध्दाले भावले नित्य मेरो ध्यानमा रहन्छ र उपासक भै श्रध्दायुक्त भै मेरो सदगुन रुपलाई भजदछ त्यो नै मेरो अतिउत्तम भक्त मानिन्छ । तर जुन पुरुषले सम्पूर्ण इन्द्रियहरुलाई वशमा गरि बुध्दिबाट पर सर्वव्यापी अकथनीय स्वरुप ए सदा एक रस भैरहने नित्य अचल निराकार अविनाशिनी सच्चिदानन्दघन ब्रह्माको निरनात्र एकोभावले मनन गरि मलाइ नै भादछां ति सम्पूर्ण जगतको हित गर्न लिन भै सबैलाई समान भाव राख्ने ले मलाइ प्राप्त गर्न सक्दछ ।निर्गुण निराकार अव्यक्त ब्रह्मको आसक्त चित्त भएका साधना कठोर हुन्छ । किनकि देहाधारी प्राणिव्दारा अव्यक्त एवं निर्गुण ब्रह्म गति बडो कठिनले प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि सन्न्यस्य मत्परा ।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ।।६॥
तेषामहं समुध्दर्ता मृत्युसंसारसागरात् ।
भवामि नचिरात्पार्थ मय्यावेशिताचेतसाम् ।।७॥
माय्येव मन आधत्स्व मयि बुध्दिं निवेशय ।
निवसिष्यसि माय्येव अत उर्ध्वं न संशय ।।८॥
अथ चित्त समाधातुं न शन्कोषि मई स्थिरम् ।
अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनन्जय ।।९॥
अभ्यासेअप्यसमर्थोअसि मत्कर्मपरमो भाव ।
मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्सिध्दि मवाप्स्यसि ।।१०॥
भावार्थ : जो सारा कर्महरु म मा समर्पण गरेर म मा चित्त लगाउदै अनन्य भक्तियोगले मेरो ध्यान गर्दै मेरै उपासना गर्दछ , तिनीहरुको म उद्दार गर्दछु ।हे अर्जुन ! म मा जसको चित्त समाहित छ, यसरी म मा चित्त लगाएका मेरा भक्तहरुलाई म चाडै नै मृत्युरूप संसार सागरबाट उद्दार गर्नेवाला हुने छु ।
तिमि म मा नै मन लगाउ र म मा नै बुध्दि स्थिर गरि ममा चित्त केन्द्रित गर, यस पछी तिमि म मा नै निवास गर्ने छौ । यसमा कुनै सन्देह छैन । यदि तिमि आफ्नो चित्तलाई म मा स्थिर गरेर राख्न सख्दैनौ भने चित्त एकाग्र पार्ने अभ्यास व्दारा मलाइ पाउने प्रयत्न गर ।यदि अभ्यासयोगव्दारा पनि मलाइ प्राप्त गर्न असमर्थ छौ भने मेरा लागि कर्म गर्ने बन , मेरा लागि कर्म गरिरहदा पनि तिमि मेरो प्राप्तिरूप सिध्दीलाइ प्राप्त गर्ने छौ ।
अध्याय १२ श्लोक ११ देखि १५ सम्म
अथैतदप्यशक्तोअसि कर्तुं मद्योगमाश्रीत:।
सर्वकर्मफलत्यागं तत : कुरू यातात्मवान् ।।११॥
श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाध्द्यानं विशिष्यते ।
ध्यानात्कर्मफलात्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् ।।१२॥
अव्देष्टा सर्वभुतानां मैत्र: करुण एव च ।
निर्ममो निरहंकार: समदु:खसुख: क्षमी ।।१३॥
सन्तुष्ट: सततं योगी यातात्मा दृढनिश्चय :।
मय्यर्पितमनोबुध्दिर्यो मभ्दक्त: स मे प्रिय : ।।१४॥
यस्मान्नोव्दिजते लोको लोकान्नोव्दिजते च य ।
हर्षामर्षभयोव्देगैर्मुक्तो य: स च मे प्रिय : ।।१५॥
भावार्थ: यदि मेरो अनिभुती हुने योगमा आश्रीत भै यस्तो साधना गर्न असमर्थ छौ भने मन बुध्दिमा संयम भै समस्त कर्मफलपरित्याग गरि निष्काम कर्म गर ।मर्मलाई नजानेर गरिने अभ्यास भन्दा ग्यान श्रेष्ठ हो । ग्यान भन्दा मेरो उपासना रुप ध्यान श्रेष्ठ छ । कर्मफल्को त्याग अझ ध्यान भन्दा पनि विशिष्ट हुन्छ ।यस्तो त्यागबाट तत्काल नै परम शान्ति प्राप्त हुन्छ । जो मनुष्य समस्त जगत प्रति व्देश गर्दैन, जो सबैमा मित्र भाव राख्दछ, जो दया करुणा ले परिपूर्ण छ । जो अहंकार रहित छ सुख दुखमा समभाव छ र क्षमावान जो मनुष्य सदा सन्तुष्टि नित्य तृप्ति रहन्छ जसको आत्मा संयमित छ, जसले मन बुध्दि मेरो लागि अर्पण गरेको छ र त्यो अर्पण गरेको मन बुध्दिवाला भक्त मेरो प्रिय छ ।जसबाट कोइ प्राणि दिक्क हुदैन अरुलाई पिडा दिदैन जो यो जगतबाट बिरक्त पनि हुदैन जो भक्त हर्ष, भय, र दाहा, इर्श्या र बिषाद निरास र चिन्ताबाट मुक्त छ त्यो भक्त नै मेरो प्रिय हो ।
अनपेक्ष : शुचिर्दक्ष उदासिनो गतव्यथ : ।
सर्वारम्भपरित्यागी यो माभ्द्क्त: स मे प्रिय ।।१६।।
यो न हृष्यति न व्देष्टि न शोचति न काङ्क्षति ।
शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्य: स मे प्रिय ।।१७॥
सम: शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयो : ।
शितोष्णसुखडदु :खेषु सम: संगविवर्जित :।।१८॥
तुल्यनिन्दास्तुतिमौनी संतुष्टोयेन केनचित् ।
अनिकेत : स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे परियो नर ।।१९।\
ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते ।
श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेअतिव मे प्रिया: ।।२०॥
भावार्थ : जसको सांसारिक बिषयमा बस्तुहरुमा कुनै इच्छा वा अपेक्षा छैन जो भौतिक पदार्थको प्राप्तिमा अभिरुचि राख्दैन र शारीरिक वा मानसिक रुपमा जो पवित्र छ जो कर्मकुशल निष्पक्ष र सारा दुख कष्टबाट मुक्त भएको जसको कामनाबात पैदा हुने सबै कर्मको आरम्भ परित्याग गरेको छ त्यस्तो भक्त मेरो प्रिय बन्दछ ।
न जो कहिल्यै अति प्रसन्न हुन्छ न त् व्देष गर्छ न शोक नै गर्दछ न कामना गर्दछ, जो शुभ अशुभ सम्पूर्ण कर्मको फलमा लाईट हुन्छ, त्यस्तो भक्तिभावले पूर्ण भक्त नै मेरो प्रिय हुन्छ ।
जो सत्रु मित्रुमा सम हुन्छ र समान ब्यबहार गर्दछ जो मान अपमानमा सम रहन्छ जो गर्मि जाडो र शुखदुखमा समता राख्दै आसक्तिरहित छ । जसले निन्दा र प्रशंश लाइ सम ठान्दछ जहा जसरि जे पाइन्छ त्यसैमा सन्तुष्टि हुन्छ र जसको निवासमा ममता र आसक्ति छैन त्यो स्थिरबुध्दि भक्तिमान पुरुष मेरो प्रिय हुन्छ ।परन्तु जो आदरपुर्बक मेरो परायण भै श्रध्दा भक्तिले यो धर्ममय अमृतको तत्वले परिपूर्ण यो अमरज्ञान प्रेम भावले सेवन अर्थात् परिपालन गर्दछ तिनीहरु नै मेरा ज्यादै प्रिय पात्र हुन।
ओम तत्सदिती श्रीमदभगवद्गितासुपनिषत्सु ब्रह्मविध्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनासम्बादे भक्तियोगो नाम व्दादशो अध्याय:।।१२ ॥