एरिस्टोटल (३८४–३२२ ई.पू.) एक ग्रिक दार्शनिक र बहुशास्त्रज्ञ हुन्, जसको कामले दर्शनशास्त्र, नीतिशास्त्र, राजनीति, तर्कशास्त्र, जीवविज्ञान लगायत धेरै ज्ञानका क्षेत्रहरू समेट्छ। उनी प्लेटोका विद्यार्थी थिए र सिकन्दर महानका शिक्षक। एरिस्टोटल पश्चिमी दर्शनशास्त्रका सबैभन्दा प्रभावशाली व्यक्तिहरूमध्ये एक हुन्, र उनका विचारहरूले शताब्दीयौँसम्म बौद्धिक सोचलाई आकार दिए।

एरिस्टोटलको दर्शनशास्त्रका प्रमुख पक्षहरू:

१. तत्त्वमीमांसा (Metaphysics):

एरिस्टोटलको तत्त्वमीमांसाले पदार्थ (substance)—वस्तुको आधारभूत वास्तविकता—को अवधारणालाई केन्द्रमा राख्छ। उनले रूप (form) र पदार्थ (matter) बीच छुट्ट्याए: रूपले वस्तुलाई यसको पहिचान दिन्छ, जबकि पदार्थले वस्तु केबाट बनेको हो भन्ने जनाउँछ। उनका प्रख्यात चार कारणहरू (Four Causes) ले वस्तुहरू कसरी र किन अस्तित्वमा हुन्छन् भन्ने व्याख्या गर्छन्:

  • पदार्थ कारण: वस्तु केबाट बनेको हो (जस्तै: टेबलको लागि काठ)।
  • रूप कारण: वस्तुको डिजाइन या संरचना (जस्तै: टेबलको संरचना)।
  • प्रभावक कारण: वस्तु कसरी वा कोद्वारा बनेको हो (जस्तै: टेबल बनाउने काठको मिस्त्री)।
  • अन्तिम कारण: वस्तुको उद्देश्य के हो (जस्तै: टेबलको उद्देश्य वस्तुहरू राख्न)।

एरिस्टोटलले यी कारणहरूलाई बुझ्नाले वास्तविकतालाई बुझ्न सहयोग गर्छ भनी विश्वास गर्थे।

२. नीतिशास्त्र (Ethics):

एरिस्टोटलको नीतिशास्त्रलाई गुण नीतिशास्त्र (Virtue Ethics) भनेर चिनिन्छ, जहाँ उनले नियम वा परिणामको सट्टा चरित्र र गुणमाथि जोड दिएका छन्। आफ्नो कृति निकोमेकियन नीतिशास्त्रमा, उनले तर्क गरे कि मानव जीवनको लक्ष्य युडेमोनिया (eudaimonia) हो, जसलाई “सुख” वा “समृद्धि” भनेर अनुवाद गर्न सकिन्छ। एरिस्टोटलका लागि, युडेमोनिया तर्क अनुसार जीवन जिउँदा र गुणहरूको विकास गर्दा प्राप्त हुन्छ।

गुण भनेको अतिरिक्त र न्यूनताको बीचको मध्यमार्ग हो—जसलाई उनले “सुनौलो मार्ग” (Golden Mean) भने। उदाहरणका लागि, साहस भनेको दुस्साहस र कायरताको बीचको सन्तुलन हो। उनले व्यावहारिक ज्ञान (फ्रोनेसिस) लाई जीवनका नैतिक निर्णयहरूमा मार्गदर्शन गर्ने कुरामा जोड दिएका छन्।

३. राजनीति (Politics):

आफ्नो पुस्तक राजनीतिमा, एरिस्टोटलले तर्क गरे कि मानवहरू प्राकृतिक रूपमा राजनीतिक प्राणी हुन्, र सहर-राज्य (polis) उच्चतम प्रकारको समुदाय हो। उनले राजनीतिक जीवनको उद्देश्य नागरिकहरूलाई युडेमोनिया प्राप्त गर्नका लागि सही अवस्था सिर्जना गर्नु हो भनी विश्वास गर्थे। एरिस्टोटलले विभिन्न प्रकारका सरकारका रूपहरूलाई राम्रो र नराम्रोमा वर्गीकृत गरे:

  • राजतन्त्र (राम्रो) बनाम तानाशाही (नराम्रो)।
  • अभिजात वर्ग (राम्रो) बनाम धनाढ्यशाही (नराम्रो)।
  • संविधान (राम्रो) बनाम लोकतन्त्र (नराम्रो)।

यद्यपि उनले लोकतन्त्रलाई सरकारको रूपमा स्वीकार गरे, उनी शुद्ध लोकतन्त्रप्रति सशंकित थिए, किनकि यसले भीडको शासनतर्फ लैजान सक्छ।

४. तर्कशास्त्र (Logic):

एरिस्टोटललाई औपचारिक तर्कशास्त्रको पिता मानिन्छ। उनको सिलोजिज्म (syllogism) एक प्रकारको तर्क हो जहाँ दुई आधारबाट निष्कर्ष निकालिन्छ:

  • आधार १: सबै मानिसहरू नश्वर हुन्।
  • आधार २: सुकरात मानिस हुन्।
  • निष्कर्ष: त्यसैले, सुकरात नश्वर हुन्।

यो प्रणालीले पश्चिमी तर्क र वैज्ञानिक सोचको आधार तयार गर्‍यो।

५. प्राकृतिक दर्शन (Natural Philosophy):

एरिस्टोटलले जीवविज्ञान र प्राकृतिक विज्ञानमा महत्वपूर्ण योगदान दिए। उनले जीवित प्राणीहरूलाई प्रजातिहरूमा वर्गीकृत गरे र तिनका व्यवहार र शरीर संरचनाहरूको अध्ययन गरे। यद्यपि उनका धेरै निष्कर्षहरू (जस्तै: भौतिकीमा उनका विचारहरू) पछि खारेज गरिए, तर अवलोकन र वर्गीकरणका उनका तरिकाहरूले शताब्दीयौँसम्म वैज्ञानिक सोचलाई प्रभाव पारे।

६. टेलिओलोजी (Teleology):

एरिस्टोटलले विश्वास गर्थे कि प्रकृतिमा भएका प्रत्येक कुराको एक उद्देश्य (telos) हुन्छ। उदाहरणका लागि, ओखरको गेडाको उद्देश्य ओखरको रूख बन्नु हो। यो टेलिओलोजिकल दृष्टिकोणले प्राकृतिक संसार र मानव जीवनलाई बुझ्नमा उनको दृष्टिकोणलाई आकार दियो। उनले मानवहरूलाई एक प्राकृतिक उद्देश्य भएको प्राणी माने, जसको उद्देश्य तर्क र गुणमा आधारित जीवन जिउनु हो।

प्रभाव:

एरिस्टोटलको काम पश्चिमी र इस्लामिक दर्शनशास्त्रका लागि आधारभूत थियो। मध्ययुगमा, उनका विचारहरूलाई ख्रिष्टियन धर्मशास्त्रमा समाहित गरियो, विशेष गरी थॉमस एक्विनासजस्ता विद्वानद्वारा। उनको विज्ञान, नीतिशास्त्र, र राजनीतिमा प्रभाव आजसम्म कायम छ।

सारमा, एरिस्टोटलको दर्शनशास्त्र एक व्यापक प्रणाली हो जसले वास्तविकताको प्रकृति, मानव उद्देश्य, र प्राकृतिक संसारको कार्यलाई अन्वेषण गर्छ, जसमा वस्तुहरूका अन्तिम कारणहरू र उद्देश्यहरू बुझ्नमा जोड दिइन्छ।