प्लेटो पश्चिमी इतिहासका सबैभन्दा प्रभावशाली दार्शनिकमध्ये एक थिए। उनी सुकरातका विद्यार्थी र अरस्तुका गुरु थिए। उनले एथेन्समा “अकादमी” स्थापना गरे, जुन पश्चिमी संसारको सबैभन्दा पुरानो उच्च शिक्षा संस्थानहरूमध्ये एक हो। उनका लेखनहरूले पश्चिमी दर्शन र विज्ञानको धेरै भागको आधार तयार गरे।
प्लेटोको दर्शनका प्रमुख विचारहरू:
- रूपको सिद्धान्त (Theory of Forms): प्लेटो विश्वास गर्थे कि भौतिक संसार वास्तविक संसार होइन। साँचो वास्तविकता “रूपहरू” वा “आइडियाहरू” को क्षेत्रमा अवस्थित छ। यस सिद्धान्त अनुसार, हामीले भौतिक संसारमा देखेका सबै कुरा यसको पूर्ण रूपको छायाँ वा अनुकरण मात्र हुन्। उदाहरणका लागि, एक भौतिक रूख भनेको मात्र “रूख” को आदर्श रूपको अपूर्ण प्रतिनिधित्व हो।
- गुफाको उपमा (The Allegory of the Cave): प्लेटोको सबैभन्दा प्रसिद्ध दृष्टान्तहरूमध्ये एक, यो उपमाले उनको ज्ञानको अवधारणा बुझाउँछ। उनीले मानिसहरूलाई एक अँध्यारो गुफामा बसिरहेको वर्णन गर्छन्, जहाँ उनीहरूले पर्खालमा केवल छायाँहरू देख्छन्। ती छायाँ उनीहरूको वास्तविकता हो, तर एक व्यक्ति गुफाबाट बाहिर जान्छ र बाहिरको संसार देख्छ, जसले साँचो ज्ञान र बुझाइको प्रतिनिधित्व गर्छ। यो उपमा फिलोसोफरको यात्रालाई बुझाउँछ, जसले बाहिरी देखावटीभन्दा पर सत्य खोज्छ।
- त्रिकोणात्मक आत्मा (The Tripartite Soul): प्लेटो विश्वास गर्थे कि मानव आत्मा तीन भागमा बाँडिएको छ:
- तर्क (बौद्धिक भाग)
- आत्मा (भावनात्मक भाग)
- इच्छा (शारीरिक चाहनाहरू) उनले तर्क गरे कि न्याययुक्त व्यक्तिको आत्मामा तर्कले शासन गर्छ, आत्माले तर्कलाई समर्थन गर्छ, र इच्छालाई नियन्त्रण गरिन्छ।
- न्याय र आदर्श राज्य (Justice and the Ideal State): उनको प्रसिद्ध कृति द रिपब्लिक मा, प्लेटोले न्याय र आदर्श राज्यको चर्चा गर्छन्। उनले तर्क गरे कि समाजलाई तीन वर्गमा विभाजन गरिनुपर्छ:
- दार्शनिक-राजाहरू (जो ज्ञान र तर्कले शासन गर्छन्)
- सैनिकहरू (जो राज्यको रक्षा गर्छन्)
- कामदारहरू (जो भौतिक आवश्यकताहरू पूरा गर्छन्) यस मोडेलमा, प्रत्येक वर्गले आफ्नो भूमिका पूरा गर्छ, जसले गर्दा समाज सुसंगठित रूपमा सञ्चालन हुन्छ।
- ज्ञानको सिद्धान्त (Epistemology): प्लेटोको दर्शनले ज्ञानलाई स्मरणका रूपमा जोड दिन्छ। उनी विश्वास गर्थे कि आत्मा अमर छ र यसले भौतिक संसारमा जन्मिनुअघि रूपहरूलाई अनुभव गरिसकेको छ, त्यसैले सिकाइ भनेको यी शाश्वत सत्यहरूको “स्मरण” गर्ने प्रक्रिया हो।
- संवादात्मक विधि (Dialectic Method): प्लेटोले सुकरातको प्रश्नहरू सोध्ने र संवाद गर्ने विधि (सocratic Method) अनुसरण गर्थे, जसले गहिरा सत्यहरू पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ। प्लेटोका लागि दर्शन भनेको संवादात्मक सोच हो, जसले मानिसहरूलाई अज्ञानता बाट ज्ञानसम्म उकास्न मद्दत गर्छ।
प्लेटोको पश्चिमी सोचमा प्रभाव गहिरो छ। उनका विचारहरूले धर्मशास्त्र, राजनीतिक सिद्धान्त, नैतिकता, र तत्वमीमांसालाई शताब्दीयौंदेखि आकार दिएका छन्। उनका कृतिहरू जस्तै द रिपब्लिक, फेडो, सिम्पोजियम, र टाइमियस अझै पनि व्यापक रूपमा अध्ययन गरिन्छ।
10/13/2023