प्लोटिनस (Plotinus) प्राचीन ग्रीस-रोमन समयमा (सन् 204-270) का एक महत्वपूर्ण दार्शनिक थिए। उनी नव-प्लाटोनिज्म (Neo-Platonism) नामक दर्शनिक आन्दोलनका संस्थापक मानिन्छन्। उनको विचार प्लेटोको दर्शनमा आधारित थियो, तर उनले त्यसलाई अझ गहिरो र आध्यात्मिक रूपमा व्याख्या गरेका थिए। प्लोटिनसका प्रमुख सिद्धान्तहरू “एनियाड्स” नामक पुस्तकमा पाइन्छ, जुन उनका शिष्य पोर्फिरीले लेखेका थिए।
प्लोटिनसको दर्शन
प्लोटिनसको दर्शनले आध्यात्मिकता र ब्रह्माण्डको संरचनामा केन्द्रित छ। उनका मुख्य विचारहरू यस्ता छन्:
१. एकता (The One)
प्लोटिनसका अनुसार, ब्रह्माण्डको मूल स्रोत “एक” (The One) हो। “एक” शुद्ध र अनन्त ऊर्जा हो, जसबाट सबै अस्तित्व उत्पन्न हुन्छ। यो सम्पूर्ण चीजहरूको मूल कारण हो, तर यो कुनै भौतिक वस्तु होइन। “एक” मानव चेतनाले पूर्ण रूपमा बुझ्न सक्दैन, तर यसप्रति आकर्षण गर्न सकिन्छ।
२. उत्पत्ति (Emanation)
प्लोटिनसले संसारको उत्पत्ति एक प्रकारको प्रवाह (emanation) बाट भएको बताउँछन्। “एक” बाट “बुद्धि” (Nous) उत्पन्न हुन्छ, जुन ज्ञान र विचारको स्रोत हो। त्यसपछि, “आत्मा” (Soul) उत्पन्न हुन्छ, जसले भौतिक संसारको सिर्जना गर्दछ। यो प्रक्रियालाई तलबाट माथिसम्म जानु वा सम्पूर्ण अस्तित्वको संरचना बुझ्न प्रयोग गरिन्छ।
३. आत्मा र शरीर
उनले आत्मालाई शुद्ध र दिव्य मान्थे, जबकि शरीरलाई आत्माको कष्ट र सीमाको कारकको रूपमा देख्थे। आत्मा ब्रह्माण्डसँग जोडिएको छ, र यसको अन्तिम लक्ष्य “एक” सँग पुनर्मिलन गर्नु हो।
४. ध्यान र आत्मज्ञान (Contemplation and Enlightenment)
प्लोटिनसले भौतिक संसारबाट अलग भएर ध्यान (meditation) र आत्मज्ञान (self-realization) को माध्यमबाट “एक” लाई अनुभव गर्न सकिने बताउँछन्। यसले आध्यात्मिक उन्नतिको बाटो खुल्छ।
नव-प्लाटोनिज्मको प्रभाव
प्लोटिनसको नव-प्लाटोनिज्मले ईसाई, इस्लामिक, र यहूदी धर्महरूको मध्यकालीन दार्शनिक विचारहरूमा ठूलो प्रभाव पारेको छ। उनका विचारहरूले मानव जीवनको अर्थ र ब्रह्माण्डसँगको सम्बन्धलाई गहिरो रूपमा विश्लेषण गर्ने आधार दिएका छन्।