वैदिक कालिन उपनिसदका दार्शनिकहरु :
१. प्रवाहण जैवली :(७००-६५० इशा पुर्व)
प्रवाहण आरुणीका गुरु भएकोले ६५० इशा पुर्व भन्दा केहि अगाडिको मान्न सकिन्छ । आरुनिका शिष्य याज्ञवल्क्य ६५० इशा पुर्व समकालीन मान्न सकिन्छ । प्रवाहण पाञ्चाल देशका राजा थिए । साम्वेदका तिन महसुर गवैया शिलाक शालावत्य, चैकितायन दाल्भ्य र जैवाली थिए ।जैवालिको बिचार छंदोय र बृहदारन्यक उपनिसदामा पनि पाइन्छ ।
दार्शनिक विचार : शिष्य उद्दलका अरुणीको छोरा श्वेताकेतुलाई उहाँको प्रसिद्ध पञ्चाग्नी विद्या अर्थात् “पाँच अग्निको सिद्धान्त” ( सिकाउनुहुन्छ जसले पुनर्जन्मको प्रक्रियालाई व्याख्या गर्दछ, जुन एक उपासना हो। यो सिद्धान्त राजा को पाँच प्रश्न को जवाफ मा छ।‘आगमनको दुई-मार्ग सिद्धान्त’ सिकायो, जुन ज्ञान ब्राह्मणहरूको कब्जामा कहिल्यै थिएन। जयवलीका तीन उल्लेखनीय अनुमानहरू हुन् – क) आत्माको अमरताको सिद्धान्त, ख) पुनर्जन्म र प्रतिशोध (स्वर्ग र नरक) वा आत्माको स्थानान्तरणमा विश्वासको पहिलो दार्शनिक मान्यता, र ग) प्राणीहरूमा आत्माको भर्चुअल अस्वीकार। मानिस बाहेक अन्य। उहाँले पनि जबला जस्तै, शरीरको मृत्यु पछि आत्माले लिने मार्ग, देवयान (देवताहरूको मार्ग) को वर्णन गर्नुभयो – उज्यालो रूप धारण गर्ने ज्ञानी व्यक्तिको आत्मा ब्रह्ममा नपुगेसम्म प्रकाशबाट ठूलो प्रकाशमा जान्छ। उहाँले सांसारिकआत्मा, नरक आत्मा र पशु आत्माको बारेमा बोल्नुहुन्छ। अमरता को आफ्नो सिद्धान्त र सामान्य मृत्यु, न्याय र आत्मा मानव जातिको अन्तिम गन्तव्यको सिद्धान्त द्वारा किन पुस्ता को संसार कहिल्यै भरिएको छैन, भनेर बताउनु हुन्छ।
२. उद्दालकआरुणि गौतम( – ६५० इशा पूर्व)
उद्दालक आरुणी गौतम वंशका एक ब्राह्मण थिए,जो कुरु-पाँचालका थिए। उहाँ अरुण (उनको बुबा) र पतञ्चल काप्यका शिष्य हुनुहुन्थ्यो । उहाँ याज्ञवल्क्य। वाजसनेय, कहोला कौषिटकी, प्रोति, कौसुरुबिन्दी र उनका आफ्नै छोरा श्वेताकेतु,औद्दलकीका गुरु थिए। उनले प्राचिनयोग शौचेय र सम्भावित भद्रसेन अजाताशत्रवलाई बहसमा पराजित गरे, तर आफ्नै शिष्य याज्ञवल्क्य द्वारा बहसमा पराजित भए। ऋषी आरुणी गौतम हिन्दु धर्मका एक सम्मानित वैदिक ऋषि हुन् ।
उहाँको नाम वैदिक युगका संस्कृत ग्रन्थहरु र उपनिसदमा उल्लेख भएको पाइन्छ । उनका दार्शनिक शिक्षा बृहदारन्य र छान्दोग्य उपनिसादमा केन्दित छन् । अरुणि केहि सताब्दी अघिका थिए । उनका केही विद्यार्थीहरू जस्तै याज्ञवल्क्य पनि हिन्दू परम्पराहरूमा उच्च सम्मानित छन्। अरुणि र याज्ञवल्क्य दुबै हिन्दू धर्ममा प्रायः उल्लेख गरिएका उपनिषदिक शिक्षकहरू मध्ये एक हुन्।
According to Ben-Ami Scharfstein, a professor emeritus of Philosophy at Tel Aviv University, Uddalaka Aruni was one of the first philosophers in recorded history. दर्शनशास्त्रका प्रोफेसर Ben-Ami Scharfstein अनुसार रेकर्ड गरिएका दार्शनिक मध्ये एक आरुणी इतिहासका पहिला दार्शनिक थिए ।
देविप्रसाद चट्टोपाध्यायले उद्दालक अरुणीलाई विश्वको बौद्धिक इतिहासमा पहिलो ‘प्राकृतिक वैज्ञानिक’को रूपमा स्थापित गरेका थिए।छन्दोग्य उपनिषदमा, अरुणिले यथार्थ र सत्यको प्रकृतिको बारेमा आधिभौतिक( metaphysical प्रश्नहरू सोध्छन्, निरन्तर परिवर्तन देख्छन्, र अनन्त र अपरिवर्तनीय छ कि भनेर सोध्छन्। यी प्रश्नहरूबाट, आफ्नो छोरासँगको संवादमा बिजारोपण गरिएको थियो । उसले आत्मा (आत्मा, स्व) र ब्रह्म (विश्वव्यापी आत्म) को अवधारणा प्रस्तुत गर्दछ।
उनको सिध्दान्त अनुसार यस जगतमा तिनतत्व हरु छन् जसले जीवलाइ शक्तिशाली बनाउछ वा जीवन प्रदान गर्दछ । ती आगो heat पानी water खाना( plants) food हुन् । जुन एक अर्कामा आश्रित छन् । आगो व ताप(प्रकाश) र पानी नभैकन बोट बिरुवाको अस्तित्व हुदैन । बिना आगो पानि र बनस्पति(खाना) नभइकन जीव रहन सक्दैन ।