अध्याय १६   श्लोक १ देखि ५    सम्म

 

भगवानुवाच

अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थित : ।

दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ।।१॥

अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्याग: शान्तिरपैसुनम् ।

दया भुतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रिरचापलम् ।।२॥

तेज: क्षमा धृति: शौच मद्रोहोनातिमानिता ।

भवन्ति सम्पदं दैविमभिजातस्य भारत ।।३॥

दम्भो दर्पोअभिमान्श्च क्रोध : पारुष्यमेव च ।

अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपादमासुरीम् ।।४॥

दैवीसम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी  मता ।

मा शुच: सम्पदं दैवीमभिजातोअसी पाण्डव ।।५॥

भावार्थ : भगवानले भन्नुहुन्छ, निर्भयता, अन्त:स्करणको निर्मलता,शुध्दता,पवित्रता तत्वज्ञानका लागि निरन्तर लागिरहनु दृढस्थित भैरहनु सात्विक दान दिनु इन्द्रियलाई वशमा राखी, भगवान र गुरुजनहरुको पुजा आजा कर्म गर्नु, वेदादी शास्त्रहरूको स्वाध्यायन तपस्या र सरलता व्यवहार यी सबै दैविसंपद हुन् । प्राणीहरुको हत्या नगर्नु, अरुलाई कष्ट र पिडा नदिनु, सत्य बोल्नु, क्रोध नगर्नु, नरिसाउनु , अभिमान र आसक्तिको त्याग गर्नु, चित्त ब्रितिलाई स्थिर गर्नु, शान्त हुनु, अरुको निन्दा नगर्नु र चुक्लिखोर नहुनु, प्राणी हरुमा दया भाव राख्नु, बिशयाभोगमा नलोभिनु,  मृदुस्बभावको कोमल हुनु, चंचल भै व्यर्थ चेष्टा नगर्नु र शास्त्र बिरुध्द आचरणमा लज्जा हुनु- यी सबै दैवी संपाद हुन। तेज, क्षमा, धर्य, पवित्रता कसै प्रती द्रोह शत्रुभाव नभएको,र आफ्नो प्रतिष्ठा र सम्मानप्रति अभिमान नहुनु । ति सबै दैवी गुण लक्षणहरु हुन् र दैवी सम्पत्ति लिएर जन्मेका मनुष्यमा यी लक्षण पाइन्छन ।हे अर्जुन ! धार्मिक पाखण्डी तथा ढोंङ्ग घमण्ड अभिमान क्रोध तथा कठोर रुखो बोलीबचन कठोरिपना र अज्ञान यी सबै दुर्गुणहरु हुन् । यी सब आसुरी सम्पदा लिएर जन्मेका मनुष्यको लक्षण हुन । दैवी सम्पत्ति (सदगुण) मोक्षका लागि उपयोगी हुन्छन भने आसुरी सम्पदा दुर्गुण बन्धनका लागि कारकतत्व मानिएका छन् । त्यसैले हे अर्जुन ! तिमि दैविक सम्पदा लिएर जन्मेका छौ, यिनिहरुकालागी शोक पनि नगर  र दुखि पनि नबन ।

अध्याय १६   श्लोक ६ देखि १०    सम्म

द्वौ भुतासर्गी लोकेअस्मिन्दैव आसुर एव च ।

दैवो विस्तरश: प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृनु ।।६॥

प्रवृत्तीं च निवृत्तीं च जना न विदुरासुरा : ।

न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ।।७॥

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्  ।

अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम् ।।८॥

एता दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोअल्पबुध्दय: ।

प्रभवन्त्युग्रकर्माण : क्षयाय जगतोअहिता:।।९॥

काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विता : ।

मोहद् गृहित्वासदग्राहान्प्रवर्तन्तेअशुचिव्रता: ।।१०॥

भावार्थ : हे अर्जुन ! यस संसारमा एउटा दैविस्वाभाववाला र अर्काथरी आसुरी प्रकृति भएका दुइ प्रकारका मनुस्य हुन्छन जसमा दैवीप्रकृतिवालाको बारेमा बिस्तृत रुपमा तिमिलाई बताए हे अर्जुन अब आसुरी प्रवृति मनुष्यजन समुदायको बारेमा सुन भनेर भगवान भन्नुहुन्छ । आसुरी प्रकृतिका मानिसहरु कर्तब्य कर्म (प्रवृति) वा अनर्थ कर्म (निबृति), गर्न हुने काम र गर्न नहुने कामको बारेमा न जान्दछन न जानकार हुन् इच्छुक हुन्छन । न त शुध्दता न सदाचार न त् सत्य बचन नै हुन्छ । यिनमा । आसुरी प्रकृति भएका मानिसहरुले भन्दछन कि यो जगत असत्य छ, आश्रयरहित र निराधार र इश्वरहिन छ,  यो संसार स्त्री पुरुषको समागमले गर्दा उत्पन्न भएको हो र यो जगतको श्रीष्टि नारि र पुरुषको कामबासनाकै कारणले हो । यो भन्दा अरु कुनै छैन भनेर भन्दछन । यस्तो मिथ्या ज्ञानको अबलम्ब गरेर जसले आफ्नो स्वभाव नष्ट गरेको छ र यिनको बुध्दि भ्रष्ट भै अल्प मन्दबुध्दी भएका उग्रले कठोर भै जगत्कै अहित र अपकार कर्म गर्दछन र दुनियाकै बिनासको लागि उत्पन्न भएका हुन्छन । कहिले पुरा नहुने अपार कामना लिएर भोगासक्त भै घमण्ड, दम्भ, मान र मदले भरिएको अपवित्र भ्रष्ट आचरण भएका व्यक्तिहरु मोह अज्ञानबाट मिथ्या हठ आग्रह लिएर जगतमा विचरण गरिरहेका हुन्छन ।

अध्याय १६   श्लोक ११ देखि १५ सम्म

चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिता :।

कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिता : ।।११॥

आशापाशशतैर्बध्दा कामक्रोधपरायणा: ।

ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसन्चयान् ।।१२॥

इदमद्य माया लाब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् ।

इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ।।१३।\

असौ मया हत: शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि ।

ईश्वरोअहमहं भोगी सिध्दोअहं बलवान्सुखी ।।१४॥

आढ़योअभिजनवानस्मि कोअन्योअस्ति सदृशो मया ।

यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिता ।।१५॥

भावार्थ :अपार चिन्ता नमरुन्जेलसम्म धारण गरेर बिषयबासनाको भोगमा  तल्लिन भैरहने व्यक्तिहरु यहि नै सुख हो भनि मान्नेवाला हुन्छन । हजारौ आशा र आकांक्षामा बाधिएर कामक्रोध परायण भै मानिसहरु बिषयभोगको तृप्तिलागि अन्यायपूर्ण  धन सम्पत्ति संग्रह गर्नको लागि उद्दत हुन्छन । तिनीहरुले सोच्ने गर्दछन कि आज मैले यो पनि प्राप्त गरे र अब मैले यो चिताएको कुरा पनि पुरा गर्नेछु । मसंग यति धन सम्पति छ र अरु पनि यो धन मेरै हुने छ । त्यो सत्रु मबाट मारियो र अरु सत्रुलाई पनि मैले नै मार्नेवाला छु । म नै इश्वर हुँ, म नै ऐश्वर्य भोगनेवाला हुँ, म सब सिद्धिप्राप्त परिपूर्ण छु, बलवान छु, शक्तिशाली र सुखी छु । म  धेरै धनाढ्य छु, ठुलो घरानियाको हुँ ,मेरो बराबर को अरु को छ ? म नै यज्ञ गर्छु, दान दिन्छु, मोजगर्छु र खुशी हुन्छु । भन्नेहरु घोर नरकमा पर्दछन ।

अध्याय १६   श्लोक १६ देखि २०    सम्म

अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृता : ।

प्रसक्ता: कामभोगेषु पतन्ति नरकेअशुचौ ।।१६॥

आत्मसंभाविता: स्तब्धा धनमानमदान्विता : ।

यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम् ।।१७॥

अहङ्कारं बलं दर्पं कामक्रोधं च संश्रिता:।

मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोअभ्यसूयका : ।।१८॥

तानहं द्विषत: क्रुरान्संसारेषु नराधमान् ।

क्षिपाम्यजस्त्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ।।१९ ।।

आसुरीं योनिमापन्ना मुढा जन्मनि जन्मनि ।

मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ।।२०॥

 

भावार्थ : यस प्रकारले विचारका अज्ञानबाट चित्त भ्रमित भएका मोहरुप जालमा फसेका,बिषयभोगमा आसक्तहुनेहरु आसुरी प्रवृतिका मनुष्य घोर नरकमा पर्दछन । आफुले आफैलाई ठुलो ठान्ने, ठाडो स्वाभाव भएको घमण्डी ब्यक्तिहरु धन र मानको मदले मैमत्त भएर पाखंडिपनाले शास्त्रीय विधि नपुर्याई नाम मात्रको यज्ञ गर्दछन । अहंकार, बल, घमण्ड, कामना र वासना क्रोधलाई अंगालेका अर्काको निन्दा गर्ने व्यक्ति आफ्नो र अरुको शरीरमा विराजमान म अन्तर्यामी परमात्मालाइ व्देष गरिरहेका  हुन्छन । परमात्माको निन्दा गर्ने ति क्रुरकर्मि, पापाचारि, र नराधमहरुलाई मैले आसुरी योनिमा नै बारम्बार फ्याकिदिन्छु । हे अर्जुन! आसुरी योनिमा जन्मलिन पुगेका मूढ प्राणीहरुले जन्मजन्मान्तर पनि मलाइ अर्थात परमात्मा लाइ पाउन सक्दैनन् । फेरिपनि अरु निच गतिमा पुग्दछन अर्थात घोर नरकमा पुग्दछन ।

अध्याय १६   श्लोक २१ देखि २४    सम्म

त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मन: ।

काम: क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत्।।२१॥

एतैर्विमुक्त: कौन्तय तमोद्वारैस्त्रीभिर्नर :।

आचारत्यात्मन : श्रेयस्ततो याति परां गतिम् ।।२२॥

य: शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारत : ।

न स सिध्दिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ।।२३॥

तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ ।

ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ।।२४॥

 

भावार्थ : आत्मालाई नाश गर्नको लागि तिन प्रकारका ढोका छन्, ति हुन् काम क्रोध र लोभ । त्यसैले यी तिन चिजलाई त्याग गर्न पर्दछ । हे अर्जुन ! अन्धकार तर्फ लैजाने नरकका यी तिन द्वारबाट मुक्त भएका मनुष्यले आफ्नो कल्याण हुने आचरण गर्दछन र त्यसैबाट उनीहरु परमगतिलाई प्राप्त गर्दछन । जो व्यक्ति शास्त्रविधि र नियमलाई छाडेर आफ्नो इच्छा अनुसार मनोमानी ढंगले कार्य गर्दछ त्यसले न सिध्दी प्राप्त गर्न गर्दछ , न सुख, न त  परम गति नै प्राप्त गर्न सक्दछ । त्यसैले तिम्रा लागि कुन कर्तब्य र कुन अकर्तब्य हो, त्यसको प्रमाण शास्त्र नै हो भन्ने बुझ, र शास्त्रविधिले निर्धारित कर्मलाई नै पालन गर र सो गर्न योग्य छौ ।

 

ओम तत्सदिती श्रीमदभगवद्गितासुपनिषत्सु ब्रह्मविध्यायां योगशास्त्रे श्री कृष्णार्जुनासम्बादे दैवासुरसम्पव्दि भागयोगो  नाम षोडशोअध्याय:।।१६ ॥

 

Leave a Reply