मन र आत्माबाट उत्पन्न हुने बिषयगतको लौकिक वा पारलौकिक बिषयको जानकारी प्राप्त गर्नुलाई ज्ञान भनिन्छ । शास्त्रहरूको अध्ययनबाट हुने आत्मबोध तत्वज्ञान वा आत्मा साक्षात्कारलाइ पनी ज्ञान भनिन्छ । ज्ञान भन्ने शब्द नै ज्ञानेद्रियबाट आएको भनौ या ज्ञानेन्द्रीय भन्ने शब्द ज्ञानबाट आएको भनौ त्यसैले ज्ञानेन्द्रियव्दारा प्राप्त गरिने अनुभव र बोधलाई नै ज्ञान भनिन्छ । जब ज्ञानप्राप्तिको बलमा जिबनमुक्तिको लागी गरिने साधाना ज्ञानयोग बन्न पुग्दछ ।
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्वज्ञानार्थदर्शनम् ।
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यादतोअन्यथा ।।११।।
भागवतगीता अध्याय १३
अर्थ ः “अध्यात्म सम्बन्धि ज्ञानमा निरन्तर लागिरही, प्रकाशमय तत्वज्ञान अर्थरूप परमात्माको साक्षात्कार गर्नुलाई नै ज्ञान भनिन्छ”।
हुन त संसारमा भएका अनेकन बिषयहरुलाई आत्मा बोध गर्नु, तिनीहरुको गुण धर्म स्वरुपलाइ जान्नु चिन्तन गर्नु र अन्वेषण गर्नु पनी ज्ञान नै हो । बिशेष गरेर अध्यात्मको बाटोमा लाग्दा ब्रह्माण्डमा जति जड पदार्थहरु छन र प्रकृतिमा जति जीवात्मा छन । तिनीहरुलाइ जान्नु तिनिहरुको अन्तरसम्बन्ध प्रकृतिसंग जोडिएको, सारा ब्रह्माण्डको श्रीष्टिकर्ता, पालन र संघारकर्ता परब्रह्म परमेश्वरको अधिनमा छ भनेर ज्ञान हुनुलाइ आध्यामिक ज्ञान भनिन्छ ।

इच्छा व्देषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृति ः।
एतात्क्षेत्रन् समासें सविकारमुदाहृतम् ।।६।।
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।
आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः।।७।।
इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च ।
जन्ममृत्युजराव्याधिडदुःख दोषानुदर्शानम् ।।८।।
आसक्तिरनभिष्वङ्ग ः पुत्रदारगृहादिषु ।
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ।।९।।
मयि चानन्ययोगेन भक्तिरवीभिचारिणी ।
विविक्तदेश्सेवित्वमरतिर्जनसंसदि ।।१० ।।
भागवतगीता अध्याय १३
भावार्थ ः “इच्छा व्देष, सुख, दुख, स्थुल सरिर संघात चेतना, यसबाट धारण गरिएको बिकार हुन, यसरी विकार सहित क्षेत्रका बारेमा संक्षेपमा बताइयो । बडप्पनको अभिमान नहुनु, छलकपट र ढोगी नहुनु र कसैको कुनै किसिन्मको हिँसा नगर्नु, कसैलाई नसताउनु, क्षमाशील बन्नु, सरल बन्नु गुरुको सेवा गर्नु, भित्र बाहिर अन्तःस्करण शुध्दी स्थिरता र मन इन्द्रियहरुसहित निग्रह हुनु, इन्द्रियका बिषयहरुमा वैराग्य हुनु, भोगबिलाशमा आसक्त नहुनु, अहंकाररहित र जन्म मृत्यु जरा बुढ्याई र रोग दुख र दोषहरुमा बिचार गर्नु, पुत्र, स्त्री, घर र धन सम्पत्ति प्रियजनामा आसक्तिरहित हुनु, ममत्वभाव राखी त्यसैमा आसक्त नबन्नु, प्रिय र अप्रिय कुरा प्राप्तिमा सम भाव हुनु, म मा बाहेक अन्त कतै नलागी अनन्य भक्ति गर्दै बिचलित नभई निरन्तर भक्ति गर्नु, शुध्द र एकान्तस्थानमा निबास गर्नु बिषयगत आसक्तियुक्त मान्छेमा प्रेम नगर्नु, यी सबै ज्ञानका साधनहरु हुन” ।
मनुष्यहरु त्रिगुणको अधिनमा बाधिएको हुन्छ । सात्त्विक, राजसी र तामसी यी तिन गुणमा सर्बश्रेष्ठ सात्त्विक हो । यी तिनै गुण मनुष्यमा हुन्छ । यी तिनै गुणहरुले मनुष्यलाई आकर्षित गर्दछ । जुन मनुष्यमा जुन गुण त्यस मनुष्यमा बलवान हुन्छ त्यसले मानिसलाई दाश बनाउछ । मनुष्यले ग्रहण गर्ने भोजन समेत यी गुण भन्दा बाहिर छैनन् ।
आयुः सत्वबलारोग्यसुखाप्रितिविवर्धना ः । रस्याःस्निग्धाःस्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ।।८।।
भागवतगीता अध्याय १७ आयु, बुध्दि, बल, आरोग्य, सुख, र प्रितिलाई बढाउने रसयुक्त चिल्लो र अडिलो मिठो यस्ता आहार भोजन सात्त्विकजनालाई प्रिय लाग्दछन ।
कट् वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरुक्ष विदाहिन ः ।
आहारा राजस्येष्टा डुःखशोकामयप्रदा ः ।।९।।
भागवत गीता अध्याय १७
पिरो, अमिलो, नुनिलो, तात्तातो तिख्खर रुखा सुखा जसले छटपटी हुने खालको भोजनलाई मनपराउने जनहरु राजस प्रवृतिका हुन्छन ।
यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत् ।
उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तमस प्रियम् ।।१०।।
भागवत गीता अध्याय १७
जुन भोजन चिसो र बासि सढे गलेको असुध्द भोजन मन पर्दछ त्यस्ता जनहरु तामस प्रवृतिका हुन्छन ।
मानिसहरुले गर्ने ज्ञान, भक्ति, कर्म, दान, यज्ञ, तपस्या, उपासना, सबैमा यी त्रिगुणीय गुण मध्ये एक गुण बलवान भएर गरिएको कर्म बनेको हुन्छ । शरणागत भएर गरिएको भक्ति सात्त्विक हो भने दम्भ र पाखंडले गरिएको भक्ति राजस भक्ति हो । अरुलाई कुभलो चिताएर गरिएको भक्ति तामस हो । कुपात्रलाई दिईने मान सम्मान तामस हो । समान पनी सम्मान गर्न योग्य पात्रलाइ दिएमा त्यो सात्त्विक हुन्छ । फाइदाको हिसाबले सम्मान दिदा त्यो राजसी हुन् पुग्दछ । त्यसैले प्रकृतिबाट उत्पन्न भएको सत्त्व, रज, र तम गुणहरुबाट न त पृथ्वीमा प्राणीहरु न त स्वर्गमा देवताहरु न त कुनै बस्तुहरु यी तिन गुणबाट मुक्त हुन सकेका छन । सम्पूर्ण यी त्रिगुण भित्र बाधिएका छन ।
बुद्ध्या विशुध्दया युक्तो ध्रीत्यात्मानं नियम्य च ।
शब्दादीन विषयास त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ।।५१।।
विविक्तसेवी लघ्वाशि यतवाक्कायमानस ः।
ध्यानायोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रित ः।।५२।।
अहंकार बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् ।
विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभुयाय कल्पते ।।५३।।
ब्रह्मभुतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति ।
समः सर्वेषु भुतेषु मद्भक्तीं लभते पराम् ।।५४।।
भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्वतः ।
ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ।।५५।।
भागवत गीता अध्याय १८
भावार्थः विशुध्द बुध्दिले युक्त सात्त्विक र नियमित आफ्नो शरीर इन्द्रियलाई वशमा राखेर शब्दादी रुप रस बिषयलाई परित्याग गरि राग आसक्ति र व्देष हटाएर धर्य गरी साधना गरियो भने ब्रह्म प्राप्त गर्न सक्षम भईन्छ । पवित्र स्थान ग्रहण गर्ने, हल्का खाना खाने, मन बचन शरीरलाई आफ्नो वशमा राखेर नित्य ध्यान र योगमा लिन भैरहने बैराग्य प्राप्त भएको मनुष्य नै योगी हुन्छ जो ब्रह्मतत्व प्राप्त गर्न सक्षम हुन्छ । अहङ्कार मिथ्याभिमान, बल शक्तिधाक घमण्ड काम क्रोध र सांसारिक पदार्थ संग्रह परित्याग गरि जो ममत्वभावना रहित भै शान्तभावले रहन्छ ।
यस किसिमको व्यक्ति वा योगी ब्रह्ममा एकाकार हुन योग्य हुन्छ । ब्र्ह्ममय भावमा स्थित भै प्रसन्न चित्त भएको योगी न कुनै कुरा प्रति शोक गर्छ न त कुनै बस्तुको आकाङ्क्षा राख्दछ । समस्त प्राणीहरुमा समभाव राख्ने यस्तो व्यक्ति वा योगी मेरो परा सर्बोच्चभक्ति प्राप्त गर्दछ । त्यस पराभक्तिव्दारा उसले म परमेश्वरलाइ “म जस्तो छु” म जत्रो छु र “ म जो छु ‘ जस्ताको तस्तै तत्वभावले जान्दछ र उसको त्यस भक्तिको प्रभावले तत्काल नै ममा प्रविष्ट अर्थात प्रवेस गर्छ। अर्थात उसको पराभक्ति आत्मज्ञानको प्रभावले उ परब्र्ह्ममा एकाकार भइ लिन हुन्छ ।
विभिन्न रुपमा विभक्त भुतप्राणीहरु विभक्त नभएको अविभाजित अविनाशी अव्ययभाव देख्दछ । यस्तो ज्ञान सात्त्विक ज्ञान हो । हरेक प्राणीलाइ अलग अलग अनेक भावले जान्दछ त्यो राजस ज्ञान हो । जुन ज्ञान कार्यरुप सरिरमा नै सर्वस्व हो भनी आसक्त हुन्छन । यस्तो ज्ञान तुच्छ सिमित छ, त्यस्तो ज्ञान तामस हो । हरेक जड बस्तु, समस्त प्राणीजगत, भौतिक, पराभौतिक वा सम्पूर्ण ब्रह्माण्डको ज्ञान हुदाहुदै सम्पूर्ण रुपमा आफ्ना साधना, आफुले गरेको सत कर्म अर्थात स्वत्त्विक कर्म, आफ्ना स्वस्तिक श्रध्दा भक्ति, आफुले प्राप्त गरेका स्वास्तिक ज्ञानलाइ परब्रह्म परमेश्वरलाइ अर्पण गरेर शरणागत हुने ज्ञान नै ज्ञानयोग हो ।
oooooo

Leave a Reply