पार्मेनाइड्स प्राचीन ग्रीक दार्शनिक थिए, जो प्राचीन ग्रीक दर्शनशास्त्रमा एक महत्त्वपूर्ण व्यक्ति मानिन्छन्। उनी “एलेअटिक विद्यालय” का संस्थापक मानिन्छन्, र उनका विचारहरूले पश्चिमी दर्शनशास्त्रमा गहिरो प्रभाव पारेका छन्।
पार्मेनाइड्सको दर्शनशास्त्र
पार्मेनाइड्सले वास्तविकता र अस्तित्वको बारेमा एक अद्वितीय दृष्टिकोण प्रस्तुत गरे। उनका विचारहरू विशेष गरी “बीइङ” (अस्तित्व) र “नन-बीइङ” (अनस्तित्व) को सम्बन्धमा थिए।
1. अस्तित्वको एकता र अपरिवर्तनीयता
पार्मेनाइड्सले तर्क गरे कि वास्तविकता एकल, अपरिवर्तनीय, र शाश्वत छ। उनका अनुसार “केही छैन” भन्ने कुरा अस्तित्वमा आउन सक्दैन, र “केही” अस्तित्वमा रहिरहनु असम्भव छ। यसको अर्थ, वास्तविकता परिवर्तनशील छैन; परिवर्तन र विविधता मात्र इन्द्रियहरूको भ्रम हो। उनले भने कि “अस्तित्वको बाटो” मात्र सत्य हो, जहाँ कुनै पनि परिवर्तन वा खण्डन सम्भव छैन।
2. ज्ञान र इन्द्रियहरूको आलोचना
पार्मेनाइड्सले इन्द्रियहरूबाट प्राप्त ज्ञानलाई आलोचना गरे। उनका अनुसार, इन्द्रियहरूले हामीलाई भ्रममा पार्छन् र परिवर्तन तथा विभाजनको झूटा धारणा दिन्छन्। उनले तर्क गरे कि केवल तर्क र बुद्धिले वास्तविकता (अस्तित्वको एकता) बुझ्न सक्छ।
3. तर्क र मार्गदर्शन
उनको मुख्य रचना “ओन नेचर” (प्रकृति सम्बन्धी) मा दुई मार्गहरूको चर्चा छ: “सत्यको मार्ग” र “रायको मार्ग।” सत्यको मार्गले हामीलाई एकल र अपरिवर्तनीय अस्तित्वको सत्यता बुझाउँछ, जबकि रायको मार्गले इन्द्रियहरूको भ्रममा फसाउँछ।
4. तात्विकता
पार्मेनाइड्सको तात्विकता सम्बन्धी धारणा मुख्यतया अस्तित्वको स्थायित्वमा आधारित छ। उनका अनुसार, सबै चीजहरू एक छन्, र कुनै पनि अस्तित्वमा परिवर्तन सम्भव छैन। यसले उनले प्रस्तुत गरेको “मोनिज्म” (एकत्ववाद) को दृष्टिकोणलाई स्पष्ट पार्छ, जहाँ अस्तित्व मात्र एकल र अविभाज्य छ।
निष्कर्ष
पार्मेनाइड्सको दर्शनशास्त्रले पश्चिमी दर्शनमा गहिरो प्रभाव पारेको छ, विशेष गरी प्लेटो र अरस्तु जस्ता दार्शनिकहरूमाथि। उनले तर्क र ज्ञानको महत्त्वमा जोड दिए, र इन्द्रियहरूको आलोचना गरेर अस्तित्वको एकता र अपरिवर्तनीयता सम्बन्धी गहिरो विचारहरू प्रस्तुत गरे। उनका विचारहरू आज पनि दर्शनशास्त्रमा अध्ययन गरिन्छ र चर्चाको विषय बन्छ।
पार्मेनिडीस प्राचीन ग्रीक दार्शनिक थिए, जो दक्षिणी इटालीको एलेआ भन्ने शहरबाट आएका थिए। उनी लगभग ६ औं शताब्दी ईसा पूर्वको अन्त्य र ५ औं शताब्दी ईसा पूर्वको सुरुवाततिर बाँचिरहेका थिए। पार्मेनिडीसलाई प्रारम्भिक पश्चिमी दर्शनशास्त्रमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण व्यक्तित्व मानिन्छ, विशेष गरी उनले अस्तित्वको स्वभाव (metaphysics) र वास्तविकताको बारेमा दिएका विचारका लागि।
पार्मेनिडीसको दर्शनका प्रमुख पक्षहरू:
- अस्तित्वको स्वभाव: पार्मेनिडीस “अस्तित्व” (वा “जे छ”) को अवधारणाका लागि सबैभन्दा परिचित छन्। उनले तर्क गरे कि वास्तविकता एकै, अपरिवर्तनीय, र शाश्वत छ। उनका अनुसार, जे साँच्चिकै छ (अस्तित्व) पूरै, अविनाशी, अजन्मा, र समयहीन हुनुपर्छ। यसले भन्ने अर्थ हो कि हामीले अनुभव गर्ने संसार, जसमा परिवर्तन र बहुलता छन्, त्यो भ्रम हो वा गलत धारणा हो।
- सत्यको मार्ग र मतको मार्ग:
- सत्यको मार्ग (Alêtheia): आफ्नो कविता “On Nature” मा, पार्मेनिडीसले दुई खोजका मार्गहरू वर्णन गर्छन्। सत्यको मार्गले संसारलाई जस्तो हो त्यस्तै बुझ्न मद्दत गर्छ—अपरिवर्तनीय र एकै। पार्मेनिडीसले तर्क गर्छन् कि “जे छ” त्यो अवश्य हुनुपर्छ, र “जे छैन” त्यो हुन सक्दैन। त्यसैले, नहुनु वा शून्यता (non-being) को अवधारणा अकल्पनीय र असम्भव छ।
- मतको मार्ग (Doxa): यो मार्गले मानिसहरूलाई संसार कसरी बुझ्छन् भन्ने देखाउँछ, जहाँ परिवर्तन, बहुलता, र इन्द्रिय अनुभवहरू छन्। पार्मेनिडीसले तर्क गर्छन् कि यो दृष्टिकोण आधारभूत रूपमा गलत छ किनभने यो इन्द्रियहरूमा आधारित छ, जसले हामीलाई धोका दिन सक्छ। देखिने संसार वास्तविकता होइन।
- परिवर्तन र बहुलताको अस्वीकार: पार्मेनिडीसको दर्शनले पहिलेका दार्शनिकहरू, जस्तै हेराक्लिटस, जो ब्रह्माण्डको आधारभूत तत्व परिवर्तन हो भनेर मान्थे, तिनीहरूको विश्वासलाई प्रत्यक्ष रूपमा चुनौती दिन्छ। पार्मेनिडीस, भने, परिवर्तन असम्भव छ भन्ने तर्क गर्छन् किनभने परिवर्तनले केही चीजलाई शून्यबाट आउनुपर्ने हुन्छ, जुन उनी असम्भव ठान्छन्। त्यसैले, हामीले देख्ने विविधता र गति केवल भ्रम मात्र हो।
- तार्किक तर्क: पार्मेनिडीसलाई दर्शनशास्त्रमा एउटा प्रकारको निष्कर्षात्मक तर्क (deductive reasoning) को अगुवा मानिन्छ। उनका तर्कहरू तार्किक आवश्यकता (logical necessity) मा आधारित छन्, जसले उनलाई यो निष्कर्ष निकाल्न बाध्य पार्छ कि वास्तविकता निरन्तर र गैर-विरोधाभासी हुनुपर्छ। यस दृष्टिकोणले पछि आउने दार्शनिकहरू, विशेष गरी प्लेटो र अरिस्टोटललाई प्रभावित गर्यो।
पश्चिमी दर्शनशास्त्रमा प्रभाव:
पार्मेनिडीसका विचारहरूले पश्चिमी दर्शनशास्त्रको विकासमा गहिरो प्रभाव पारे। उनको तर्कमा वास्तविकताको तार्किक संरचना र देखिने र वास्तविकताबीचको भिन्नताको जोडले पछि आउने मेटाफिजिक्सका खोजहरूको आधार तयार गर्यो। विशेष गरी प्लेटोलाई पार्मेनिडीसले प्रभावित गरे, र उनका संवादहरू प्रायः इन्द्रियहरूको परिवर्तनशील संसार र रूपहरूको अपरिवर्तनीय संसारबीचको तनावको अन्वेषण गर्दछन्, जसले पार्मेनिडीसको डोक्सा र अलिथियाबीचको भिन्नतालाई प्रतिध्वनित गर्दछ।
सारमा, पार्मेनिडीस पश्चिमी मेटाफिजिक्सको आधारभूत व्यक्तित्व हुन्, जसले वास्तविकता एकै, अपरिवर्तनीय, र शाश्वत हो भन्ने धारणा दिएका छन्, र देखिने संसार मूलतः धोकेबाज हो भन्ने तर्क गरेका छन्। उनको विचार अस्तित्व र ज्ञानको स्वभावमा गहिरो प्रभाव पार्ने भएका कारण आज पनि अध्ययन गरिन्छ।
क्रमश :